ปจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[166] เอวํ สตฺตหิ ปริจฺเฉเทหิ ปถมสฺส นามรูปปริจฺเฉท ญาณสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุตียสฺส ปจฺจยปริคฺคหญาณสฺส วิธานํ ทสฺเสนฺโต เยสํสงฺขตธมฺมานนฺติอาทิ มาหฯ อิทานิ เยสํ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขตาสงฺขตภูตา เยธมฺมา ยถา เยหิ เหตาทีหิ ปจฺจยากาเรหิ ปจฺจยา อุปการกา โหนฺติฯ ตํ วิภาคํ เตสํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ วิภาคญฺจ เตสํ ปจฺจยธมฺมานํ วิภาคญฺจ เตสํปจฺจยาการานํ อิห วิภาคญฺจ อิมสฺมิํ วุจฺจมาเน ปจฺจยสงฺคเห ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ

[224] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปจฺจเย ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ตํ วิภาคนฺติ อิมินา น สเมติฯ

[225] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘อิห อิมสฺมิํ สมุจฺจย สงฺคหานนฺตเร ฐาเน’’ติ อิห สทฺทสฺส อตฺถวิภาวนํ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

เอตสฺมิญฺหิ อตฺเถ สติ อิทานิ สทฺโท นิรตฺถโก โหตีติ, ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ตตฺถ ปฏิจฺจาติ อวินา, อมุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติ วณฺเณนฺติฯ อถวา, สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโทฯ สหชาตธมฺเมหิ สเหว กลาปวเสน อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโวติ อตฺโถฯ ยถาสกํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ เตน อวินาภาวีหุตฺวา สมุปฺปาโท ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท, อตฺถโต ปน สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ สงฺขต ธมฺมานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาสงฺขาตํ สพฺพสงฺขตสาธารณํ เอกํ สามญฺญลกฺขณํฯ ยํ อิทปฺปจฺจยตาติจ วุจฺจติฯ ตตฺถจ อิทปฺปจฺจย ตาติ อยํ อิมสฺส ปจฺจโย อยํ อิมสฺส ปจฺจโยติ เอวํ นิทฺทิสิตพฺโพ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยาฯ สงฺขตธมฺมาฯ อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตาฯ

ยถาวุตฺต สามญฺญลกฺขณํ เอวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติจ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยาฯ อิทปฺปจฺจยาเอว อิทปฺปจฺจยตาติจฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโทติ อยมตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ปาฬิยํ ปน อยเมว อธิปฺเปโต วิย ทิสฺสติฯ ยถาห –

กตโมจ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ชาติปจฺจยา ภิกฺขเว ชรามรณํ, อุปฺปาทาวา ตถาคตานํ อนุปฺปาทาวา ตถาคตานํ ฐิตาว สา ธาตุ, ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาติฯลฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อุปฺปาทาวาฯลฯ อิทปฺปจฺจยตาฯ อิติ โข ภิกฺขเว ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนญฺญถตา อิทปฺปจฺจยตาฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติฯ

เอตฺถ หิ ฐิตาว สา ธาตูติอาทินา ตตฺร ตถตา อวิตถตาติอาทินาจ ยถาวุตฺตํ อิทปฺปจฺจยตา สงฺขาตํ สามญฺญ ลกฺขณเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทนามาติ ทสฺเสติฯ น เจตฺถ ภาวสาธเน กเต สติ ปฏิจฺจสทฺเทน สห สมุปฺปาทสทฺทสฺส อสมานกตฺตุตาสงฺขาโต พฺยญฺชนยุตฺติวิโรโธ อตฺถิฯ โย ปฏิจฺจ กฺริยาย กตฺตา, ตสฺเสว สมุปฺปาทกฺริยายปิ กตฺตุตา สมฺภวโตฯ น หิ กฺริยานาม กตฺตุรหิตาสมฺภวตีติฯ สงฺขตธมฺเมสุจ คมฺภีเรสุ สติ อนิจฺจตาทิลกฺขณํ วิย อิทํปิ สงฺขตลกฺขณํ คมฺภีรเมว โหตีติ นยิธ คมฺภีรวจนวิโรโธ สมฺภวติฯ อถโข สงฺขตธมฺมโต สงฺขตลกฺขณเมว คมฺภีรตรํ โหตีติฯ ตาทิเสน ปน สามญฺญลกฺขเณน สมฺปนฺนา ยถาวุตฺตา อวิชฺชาทโย สงฺขตธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานามฯ ยถาห-กตเมจ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาธมฺมา ชรามรณํ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํฯลฯ อวิชฺชา ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติฯ อิติ สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน ภูตานํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยา สตฺต วุตฺติตาสงฺขาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโทจ โส นียติ ญายติ ปฏิวิชฺฌียตีติ กตฺวา นโยจาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโยฯ

ปฐเปติ สงฺขตธมฺเม นานาปกาเรหิ ปจฺจยเภเทหิ ปวตฺเตติ เทเสติ เอตฺถาติ ปฏฺฐานํฯ มหาปกรณํฯ ปฏฺฐาเน เทสิโต นโย ปฏฺฐานนโยฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปจฺจยธมฺเม ภาเว วิชฺชมาเน สติ เต เต ภวนฺติ สีเลนาติ ตพฺภาวภาวิโนฯ สงฺขตธมฺมาฯ เตสํ ภาโว ตพฺภาวภาวิภาโว, อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติฯ อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปวตฺโต สงฺขตธมฺมนิยาโมฯ ตพฺภาวภาวิภาโวเอว อากาโร ตพฺภาวภาวิภาวากาโรฯ โส เอว ตพฺภาวภาวิภาวาการมตฺตํฯ มตฺตสทฺเทน เหตาทิปจฺจย สตฺตินิยมํ นิวตฺเตติฯ เตน อุปลกฺขิโต นโย ปฏิจฺจสมุปฺปาท นโยฯ อาหจฺจปจฺจยฏฺฐิติํ อารพฺภาติ เอตฺถ เหตุ อารมฺมณา ทิวเสน ตถาตถา อุปการกตาสงฺขาโต ปจฺจยสตฺติ วิเสโส อาหจฺจปจฺจยฏฺฐิตินามฯ โส หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ วิย ปจฺจยธมฺมุทฺธารมตฺเต อฏฺฐตฺวา เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโหติอาทินา ปจฺจยสตฺติ วิเสสุทฺธารวเสน อาหจฺจ มตฺถกํ ปาเปตฺวา เทสิตตฺตา อาหจฺจปจฺจยฏฺฐิตีติ วุจฺจติฯ ปจฺจยธมฺมา ติฏฺฐนฺติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนาภิสงฺขรณ กิจฺจํ ปตฺวา อโนสกฺกมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ อารพฺภาติ ปฏิจฺจฯ วุจฺจตีติ ภควตา กถียติฯ

อุภยํ ปน โวมิสฺสิตฺวา ปปญฺเจนฺติ อาจริยาติ อิทํ ปฏิจฺจ สมุปฺปาทํ ปปญฺเจนฺเต สนฺธาย วุตฺตํฯ เตหิ ตํ ปปญฺจยนฺตา ปฏฺฐาน นยํปิ อาหริตฺวา ปปญฺเจนฺตีติฯ ยถา สูริโย อุทยนฺโต อนฺธกาเร วิธเมตฺวา ทพฺพสมฺภาเร มหาชนสฺส ปากเฏ กโรติฯ เอวเมวํ อุปฺปนฺนํ จตุสจฺจญาณํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา จตุสจฺจ ธมฺมํ วิทติ ปากฏํ กโรตีติ วิชฺชาฯ ตปฺปฏิปกฺขตฺตา โมโห อวิชฺชานามฯ โส หิ อุปฺปชฺชมาโน ธมฺเมสุ อญฺญาณอทสฺสน สงฺขาตํ อนฺธการํ ชเนตฺวาว อุปฺปชฺชติฯ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ อาคจฺฉติ เอตสฺมา เอเตนาติ วา ปจฺจโยฯ อวิชฺชาจ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโยฯ ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ สงฺขตํ กายวจีมโนกมฺมํ อภิสงฺขโรนฺติ สตฺตา เอเตหีติ สงฺขาราฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ

วิชานนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา วิญฺญาณํฯ อารมฺมเณ นมตีติ นามํฯ รุปฺปติ วิการํ อาปชฺชตีติ รูปํฯ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนํฯ เทวานํ เทวายตนมิวฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ วา ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ เวทยนฺติ ปจฺจนุภวนฺติ สตฺตา เอตายาติวา เวทนาฯ ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ ตณฺหาฯ นิจฺจปิปาสวเสน อารมฺมณเหตุ นิจฺจํ จญฺจลติ ปตฺเถติ วาติ อตฺโถฯ ตสฺสนฺติ ปริตสฺสนฺติ จญฺจลนฺติ สตฺตา เอตายาติ วา ตณฺหาฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํฯ อมุญฺจคาหํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ อุปาทิยนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อุปาทานํฯ

ภวติ วฑฺฒตีติ ภโวฯ ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ สุขทุกฺขานิ เอเตนาติ วา ภโวฯ ชนนํ ชาติฯ ชายนฺติ ปาตุภวนฺติ สงฺขต ธมฺมา เอตายาติ วา ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ ชีรนฺติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วา ชราฯ โสจนํ โสโกฯ โสจนฺติ จิตฺตปริฬาหํ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ วา โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ตํ ตํ ปวตฺติํ ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ กนฺทนฺติ เอเตนาติ วา ปริเทโวฯ ขมิตุํ สหิตุํ ทุกฺกรนฺติ ทุกฺขํฯ ทุมฺมนสฺส วิรูปจิตฺตสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาสนํ อุปายาโสฯ อายาสนนฺติ อนสฺสาสนํฯ วิสีทนนฺติ อตฺโถฯ เอวนฺติ อิมินา ยถาวุตฺเตนฯ อวิชฺชาทิ สงฺขาราทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน ปรํปรวิธินา สมุทโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตสฺสเกวลสฺสทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ อวิชฺชาทิกสฺส เอตสฺส สกลสฺส ทุกฺขราสิสฺส เกนจิ สุเขน อสํมิสฺสสฺส วา ทุกฺขราสิสฺส อภินิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ เอตฺถจ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย สุตฺตนฺติกนโย อภิธมฺมนโยติฯ ตตฺถ สุตฺตนฺติกนเยน ตาว อวิชฺชา จตุพฺพิธา ทุกฺขปฏิจฺฉาทิกา สมุทยปฏิจฺฉาทิกา นิโรธปฏิจฺฉาทิกา มคฺคปฏิจฺฉาทิกาจาติฯ อภิธมฺมนเยน ปน ปุพฺพนฺตปฏิจฺฉาทิกา อปรนฺต ปฏิจฺฉาทิกา ปุพฺพนฺตาปรนฺตปฏิจฺฉาทิกา ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺฉาทิกาติ จตูหิ สทฺธิํ อฏฺฐ วิธาติ เวทิตพฺพาฯ

สงฺขารา สุตฺตนฺติกนเยน สาสวา กุสลากุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชา ภิสงฺขาโรติ ปน ติวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาติ สงฺขาโรนามฯ กามรูป กุสลเจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโรนามฯ อรูปกุสลเจตนา อาเนญฺชาติสงฺขาโรนามฯ อภิธมฺมนเยน ปน สพฺพาปิ โลกิยโลกุตฺตรภูตา กุสลากุสลเจตนา สงฺขารานามฯ กิริยเจตนา ปน สพฺพาปิ วิภงฺเค นคหิตาฯ อฏฺฐกถายญฺจ กิริยธมฺมานํ ปน ยสฺมา เนว อวิชฺชา น กุสลา กุสลมูลานิ อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตํ ลภนฺติฯ ตสฺมา กิริยวเสน ปจฺจยากาโร นวุตฺโตติ วุตฺตํฯ อวิชฺชาจ กุสลากุสลมูลา นิจ กิริยธมฺมานํ อุปนิสฺสย ปจฺจยา น โหนฺติฯ ตสฺมา กิริยธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํ นคหิตาติ วุตฺตํ โหติฯ สํยุตฺเตปิ ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติฯ วิชฺชาอุปฺปนฺนาฯ โส อวิชฺชา วิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปุญฺญาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติฯ น อปุญฺญาภิสงฺขารํฯ น อาเนญฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติ วุตฺตํฯ อตฺตโน อนุรูปปจฺจยวเสน ปน เตสํปิ ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท อวาริโตเยวฯ นหิ โกจิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทรหิโต สงฺขตธมฺโมนาม อตฺถีติฯ เอส นโย วิญฺญาณาทีสุปีติฯ วิญฺญาณนฺติ พาตฺติํสวิธํ โลกิยวิปากวิญฺญาณํ สุตฺตนฺติกนเยนฯ อภิธมฺมนเยน ปน กิริยจิตฺตวชฺชิตํ เอกูนสตฺตติวิธํ โลกิยโลกุตฺตรวิญฺญาณํฯ นามรูปนฺติ โลกิย วิญฺญาณ สหชาตํ เวทนาทิขนฺธตฺตยํ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปํ ปวตฺติยํ จิตฺตช รูปญฺจ สุตฺตนฺติกนเยนฯ อภิธมฺมนเยน ปน สพฺพํ กุสลากุสล วิปากสมฺปยุตฺตํ ขนฺธตฺตยํ วุตฺตปฺปการรูปญฺจฯ อฏฺฐกถายํ ปน ลทฺธปจฺฉาชาตปจฺจยํ สพฺพํปิ จตุสมุฏฺฐานรูปํ คหิตเมวฯ

[226] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ตทุภยํปิ อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ อนุปปนฺนํฯ

สฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ เอว สพฺพตฺถ ปาฬิยํ วิภตฺตานิฯ เอกจฺเจ ปน อาจริยา พาหิรายตนานิ ผสฺสสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺวา ตานิปิ อิธ คณฺหนฺติฯ ตํปิ นิทานวคฺค ปาฬิยา สเมติเยวฯ ยถาห –

กตโมจ ภิกฺขเว โลกสฺส สมุทโยฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนาฯ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯลฯ โทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตีติ อยํ โลกสฺส สมุทโยฯ โสตญฺจฯลฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯลฯ โลกสฺส สมุทโยติฯ

ผสฺสเวทนาทโยปิ นยทฺวเย ตํ ตํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตา เวทิตพฺพาฯ ตณฺหุปาทานานิ ปากฏานิฯ ภโว ทุวิโธ กมฺมภโว อุปปตฺติภโวจฯ โลกิยกุสลากุสลภูตา เจตนาจฯ เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย อนภิชฺฌาทโยจ กมฺมภโวฯ ยถาห-สพฺพํปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโวติฯ กมฺมนิพฺพตฺตา ปน สพฺเพปิ โลกิยวิปากกฺขนฺธา สพฺพานิจ กมฺมชรูปานิ อุปปตฺติภโว สุตฺตนฺติกนเยนฯ อภิธมฺมนเยน ปน โลกุตฺตร ขนฺธาปิ วิภงฺเค อาคตาเอวฯ ชาติชรามรณานิ สพฺเพสํ สงฺขต ธมฺมานํ ลกฺขณปตฺตานิฯ โสกาทีสุ ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส โสจนากาเรน ปวตฺตา โทมนสฺสเวทนา โสโกนามฯ โรทนากาเรน ปวตฺโต อนิฏฺโฐ จิตฺตชสทฺโท ปริเทโวนามฯ กายิกา ทุกฺขเวทนา ทุกฺขํนามฯ เจตสิกา ทุกฺขเวทนา โทมนสฺสํนามฯ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตํ สํสีทนวิสีทนาการปวตฺโต โทโส อุปายาโสนามฯ อยเมตฺถ วิภาโคฯ เยสํ ปน ขนฺธทุกฺเข อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติฯ เตสํ อิตรสจฺเจสุปิ สา อปฺปหีนาเอว โหตีติ เต ขนฺธปวตฺติยํเอว สุขสญฺญํ ลภนฺติฯ ขนฺธนิโรเธ ทุกฺขสญฺญํฯ ขนฺธปวตฺติมคฺเคเอว สุขมคฺคสญฺญํ ลภนฺติฯ ขนฺธนิโรธมคฺเค ทุกฺขมคฺคสญฺญํฯ ตสฺมา ขนฺธปวตฺติปจฺจยภูตา ปุญฺญา ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารธมฺมาเอว เตสํ อวิชฺชานิวุฏานํ สุขกามานํ ทุกฺขปฏิกูลานํ สตฺตานํ ปฏิสรณา โหนฺตีติ วุตฺตํ อวิชฺชาปจฺจ ยาสงฺขาราติฯ เอตฺถจ วิเสสโต ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย ทุจฺจริตภูตา อปุญฺญาภิสงฺขารา สมฺภวนฺติฯ

อนาคต ขนฺธปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย สุจริตภูตา ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารา สมฺภวนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ สงฺขาเรสุ สติ อปฺปหีนภวตณฺหานํ สตฺตานํ จุติอนนฺตรํ ปุนภวาภินิพฺพตฺติยา โกจิ วิพนฺโธ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนาติ อิเม อตฺตภาวสญฺญิตา ปญฺจธมฺมา ภวนฺตเร ปาตุ ภวนฺติฯ ตตฺถ ปน วิญฺญาณเมว ปธานํ เชฏฺฐกํ โหตีติ วุตฺตํฯ สงฺขารปจฺจยาวิญฺญาณนฺติ วิญฺญาเณจ สติ ตสฺส อุทยภูตานํ นามรูปานํ อุปฺปตฺติยา วิพนฺโธนาม นตฺถีติ วุตฺตํฯ วิญฺญาณปจฺจยานาม รูปนฺติฯ เอตฺตาวตา สามญฺญโต ปริปุณฺโณนาม กาโย รูป กาโยจ วุตฺโต โหติฯ เอวํสนฺเตปิ เตสุ ทฺวีสุ กาเยสุ เยธมฺมา สตฺตปญฺญตฺติยา ปธานงฺคภูตา โหนฺติฯ เยหิจ ผสฺสา ทีนิ อุปริ องฺคานิ อาคตานิ โหนฺติฯ เยสุจ สตฺตา อตฺตคาหํ ทฬฺหตรํ คณฺหนฺติฯ เต วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ วุตฺตํฯ นามรูเป สติ เตสํปิ อุปฺปตฺติยา วิพนฺโธ นตฺถิเยวฯ สฬายตนสมุฏฺฐิโตจ ผสฺโส สฬายตเน สติ เอกนฺเตน สมฺภวตีติ วุตฺตํ สฬายตนปจฺจยาผสฺโสติฯ ผสฺสสมุฏฺฐิตาจ เวทนา ผสฺเส สติ เอกนฺเตน สมฺภวติเยวาติ วุตฺตํ ผสฺสปจฺจยาเวทนาติฯ สุขเวทนาสทิโส ตณฺหาย อวสฺสโยนาม นตฺถีติ วุตฺตํ เวทนาปจฺจยาตณฺหาติฯ กามุปาทานญฺจนาม เอกสฺมิํ อารมฺมเณ ปุนปฺปุนํ สมุทาจริตฺวา ทฬฺหตฺตปฺปตฺตา ตณฺหาเอว, ทิฏฺฐิโยจ อตฺตนิจ อตฺตโน อารมฺมเณสุจ อสฺสาทน ขมน โรจน ภูตาย ตณฺหาย วเสน ทฬฺหตฺตํ อาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานนฺติฯ อุปาทิยนฺตาจ ตสฺส ตสฺส อุปาทานิยสฺส อตฺถสฺส หิตวุฑฺฒิสญฺญิตํ ตํตํ กมฺมภวํ อายูหนฺติเยวาติ วุตฺตํ อุปาทานปจฺจยาภโวติฯ ภวสทฺโท เหตฺถ วฑฺฒิปริยาโยฯ ยถา –

สุวิชาโน ภวํ โหติ, ทุวิชาโน ปราภโวติฯ

กมฺมภเว สติ เอกนฺเตน ปุนภโวปิ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ภวปจฺจยาชาตีติฯ ชาติยาจ สติ เอกนฺเตน ชรามรณํ โหติเยวาติ วุตฺตํ ชาติปจฺจยาชรามรณนฺติฯ อยเมตฺถ ตพฺภาวภาวิภาววิธิฯ

โสกาทิวจนญฺเจตฺถ อีทิเสน ตพฺภาว ภาวิภาเวน ปวตฺตสฺส สกลสฺส วฏฺฏธมฺมสฺส อาทีนวราสิทสฺส นตฺถํ วุตฺตนฺติฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ ปจฺจยสงฺคเหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนเยฯ อทฺธานวนฺเต ธมฺเม ภุโส ธาเรตีติ อทฺธาฯ กาโลฯ โส หิ เตกาลิเก ธมฺเม สนฺตานานุปพนฺธวเสน กปฺปปรํปรา วสฺส อุตุ มาส ปกฺข รตฺติ ทิว ปรํปราจ หุตฺวา อปตมาเน ธาเรนฺโต วิย อุปฏฺฐาตีติฯ อถวา, ภุโส ทหนฺติ ติฏฺฐนฺติ ปวตฺตนฺติ เตกาลิกา ธมฺมา เอตฺถาติ อทฺธาฯ กาโลเยวฯ โส ปน สยํ อภินฺโนปิ เภทวนฺเต ธมฺเม อุปาทาย ภินฺโน วิย อุปจริตุํ ยุตฺโตติ วุตฺตํ ตโยอทฺธาติฯ

[227] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อตติ สตตํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อทฺธาติ วุตฺตํ’’ฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เอวญฺหิ สติ อทฺธานนฺติ นสิชฺฌติฯ ยถา อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโนติฯ องฺคานีติ อวยวปธานงฺคานิฯ ปธานสมฺภาราติ วุตฺตํ โหติฯ อาการาติ อวยวโกฏฺฐาสาฯ โกฏฺฐาสตฺโถ เหตฺถ อาการสทฺโทฯ ยถา ทฺวตฺติํสาการาติฯ อากิรนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปกิริตฺวา ถปิตา วิย โหนฺตีติ อาการาติปิ วทนฺติฯ สนฺธีติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ สงฺเขปานํ สงฺฆฏนฏฺฐานํฯ สงฺเขปาติ ปธานธมฺมสงฺคหาฯ วฏฺฏนฺติ ปุนปฺปุนํ อาวฏฺฏนฺตีติ วฏฺฏานิฯ มูลยนฺติ สพฺเพปิ วฏฺฏธมฺมา เอตฺถ ติฏฺฐนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ มูลานิฯ ปติฏฺฐาฯ ปภวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา เอโก ปุริโส เอกาย องฺคุลิยา สมุทฺโท ทกํ คเหตฺวา มหาชนสฺส มุเข ปกฺขิปิตฺวา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกสฺส โลณภาวํ สญฺญาเปนฺโต วิย ภควาปิ อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา เอกเมว ปจฺจุปฺปนฺนภวํ ปริปุณฺณํ เทเสตฺวา อนมตคฺคสฺส สกลสฺส สํสารวฏฺฏสฺส ปวตฺติํ ญาเปสิฯ ปริปุณฺณํ เทเสนฺเตนจ นาม ตสฺส เอกสฺส ภวสฺส เหตุจ เทเสตพฺโพ โหติฯ ผลญฺจ เทเสตพฺพํ โหติฯ ตตฺถ เหตู นาม ปุริมภเว สิทฺธา อวิชฺชา สงฺขาราฯ ผลํนาม อนาคตภเว ชาติฯ

อิติ เอกภววิสยาปิ อยํ เทสนา เอกเทเสน อตีตานาคต สาธารณาจ โหตีติ วุตฺตํ อวิชฺชาสงฺขาราอตีโตอทฺธาติอาทิฯ เอตฺถจ อทฺธุโน อทฺธาวนฺตานญฺจ อเภทํ วิย กตฺวา วจนํ ธมฺมโต วิสุํ อทฺธาสงฺขาตสฺส กาลสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ กาโลเยว โลกํ ปวตฺเตติ นิวตฺเตตีติ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทญฺจ นีวาเรติฯ น หิ สยํ อภาวภูโต กาโล กสฺสจิ ปวตฺตโก นิวตฺตโกจ ภวิตุํ ยุตฺโตติฯ กสฺมา ปเนตฺถ เอกเมกสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส อตฺตภาวสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ภควา อตีตภเว เหตุญฺจ อนาคตภเว ผลญฺจ ทสฺเสตีติฯ อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ นีวารณตฺถํ อตีตเหตุ ทสฺสนํฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นีวารณตฺถํ อนาคตผลทสฺสนํฯ สสฺสต ทิฏฺฐินีวารณตฺถํ อุภยทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อเหตุ อปจฺจยา สตฺตา ปวตฺตนฺติ นิวตฺตนฺติ สํกิลิสฺสนฺติ วิสุชฺฌนฺตีติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อเหตุทิฏฺฐินามฯ พฺรหฺมา ปชาปติ อิสฺสรนิมฺมานาทิวเสน อภูต เหตุทสฺสนํ วิสมเหตุทิฏฺฐินามฯ สตฺตา มรเณ อุจฺฉิชฺชนฺติ, อนาคเต ชาตินาม นตฺถีติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อุจฺเฉททิฏฺฐินามฯ อตฺตานิจฺโจ ธุโว, โสว ภวโต ภวํ สนฺธาวติ สํสรตีติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐินามฯ เอวํ นิจฺโจ หุตฺวา สนฺธาวนฺโตปน อวิชฺชาทีหิ สาเธตพฺโพ นโหติฯ ตสฺมา อวิชฺชาสงฺขาเรหิ ภวนฺตเร ปุน วิญฺญาณุปฺปตฺติํ วทนฺเตน สสฺสตทิฏฺฐิ นีวาริตา โหตีติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย องฺเคสุ นคหิตาติฯ ชาติยา สติ โสกาทโย เอกนฺเตน สมฺภวนฺตีติ เอวํ ตพฺภาว ภาวิภาว ลกฺขณสฺส อภาวโตฯ สติปิ หิ ชาติยา รูป โลเก อรูปโลเกจ เต น สมฺภวนฺติฯ กามโลเกปิ เกสญฺจิ น สมฺภวนฺติเยวาติฯ ยทิเอวํ กิมตฺถํ เตสํ วจนนฺติฯ ชาติยาวา อวิชฺชาทิกสฺสวา วุตฺตปฺปการสฺส สกลสฺส วฏฺฏปวตฺตสฺส มหาอาทีนวราสิทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺเสตุํ โสกาทิวจนํ ปเนตฺถ นิสฺสนฺท ผลนิทสฺสนนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิสฺสนฺทผลนิทสฺสนนฺติ ชาติยา มหาอาทีนว ราสิสงฺขาตสฺส อุทยผลสฺส นิทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน อิมสฺส ปจฺจุปฺปนฺน ภวสฺส อตีตปจฺจยา ทฺเว อวิชฺชา สงฺขารา เอว ปาฬิยํ วุตฺตาฯ กิํ ปน เต เอว ทฺเว อิมสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติฯ อญฺเญปิ โหนฺติเยวฯ อถ กสฺมา เต ปาฬิยํ น วุตฺตาติฯ อวุตฺตานํปิ เตสํ อตฺถโต ลทฺธตฺตาติฯ กถญฺจ เต อวุตฺตาปิ ลทฺธาติฯ ตพฺภาว ภาวิภาวลกฺขเณน ตทวินาภาวิภาวลกฺขเณนจ ลทฺธาติ ทสฺเสนฺโต อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณนาติอาทิ มาหฯ เอส นโย ปรตฺถปิฯ ตตฺถ อวิชฺชา สงฺขารคฺคหเณนาติ ปาฬิยํ อาทิโต วุตฺเตน อวิชฺชาสงฺขาร วจเนนฯ ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา ภวนฺตีติ อวิชฺชาภาเว ภาวโต, อภาเวจ อภาวโต อวิชฺชาคหเณน ตณฺหุปาทานานิปิ คหิตานิ ภวนฺติฯ สงฺขารภาเวจ ภาวโต, อภาเวจ อภาวโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโวปิ คหิโต ภวตีติ อตฺโถฯ

วิภาวนิยํ ปน

กิเลสภาวสามญฺญโต อวิชฺชาคหเณน ตณฺหุปาทานานิฯ กมฺมภาว สามญฺญโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโว คหิโตติ วุตฺตํฯ ตํปิ ยุชฺชติฯ

ตถา อวิชฺชา สงฺขารา คหิตา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตทวินา ภาวิภาเวน ตณฺหุปาทานวจเนน อวิชฺชาจ ภววจเนน สงฺขาราจ คหิตาติ อตฺโถฯ ลกฺขณธมฺมานํ ลกฺขิตพฺพธมฺเมหิ อวินาภาวิภาวโต ตทวินาภาวิภาเวน ชาติชราฯลฯ คหิตนฺติ วุตฺตํฯ อิติกตฺวาติ อิมินา การเณนฯ วีสตาการา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปถมํ เหตุปญฺจกํ เอโก สงฺเขโปฯ ทุตียํ ผลปญฺจกํ เอโกฯ ตตียํ เหตุปญฺจกํ เอโกฯ จตุตฺถํ ผลปญฺจกํ เอโก สงฺเขโปติ จตุสงฺเขปา โหนฺติฯ จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺตีติ อตฺโถฯ จตูสุ ปน สงฺเขเปสุ สิทฺเธสุ ปถเมน ทุตียสฺส ทุตีเยน ตตียสฺส ตตีเยน จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ติสฺโส สนฺธิโยปิ สิชฺฌนฺติเยวาติ วุตฺตํ ติสนฺธิ จตุสงฺเขปาจ ภวนฺตีติฯ

เอตฺถจ เหตุปญฺจกํ ผลปญฺจกนฺติ เอตํ โลกสฺส ปากฏโวหารวเสน วุตฺตํฯ เหตุผล สทฺทา ปน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนปริยายา เอว โหนฺตีติ ทุตียปญฺจกสฺส ปถมํ อุปาทาย ผลปญฺจกตา ตตียํ อุปาทาย เหตุปญฺจกตาจ น น สมฺภวติฯ ตถา ตตียสฺสปิ จตุตฺถํ อุปาทาย เหตุปญฺจกตา ทุตียํ อุปาทาย ผลปญฺจกตาจาติฯ เอวญฺหิ สติ เหตุโต ผลเมว สิยาฯ น ผลโต เหตูติ โจทนา อโนกาสาเอว โหตีติฯ ทฺวีสุ ปน เหตุปญฺจเกสุ สงฺขารกมฺมภวานํ วิเสโส อฏฺฐกถายํ วุตฺโตเยวฯ ยถาห-ทานํ ทสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสํปิ สํวจฺฉรํปิ ทานุปกรณานิ สชฺชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย อายูหนสงฺขารานามฯ ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาปยโต อุปฺปนฺนา เจตนา ภโวติ วุจฺจติฯ เอกาวชฺชเนสุวา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหน สงฺขารานามฯ สตฺตมชวนเจตนา ภโวฯ ยากาจิวา ปน เจตนา ภโวฯ ตํสมฺปยุตฺตา อายูหน สงฺขารานามาติฯ กมฺมภโว อุปปตฺติภโวติ ทฺเว ภวา ทฺวาทสสุ องฺเคสุ เอกสฺเสว ภว องฺคสฺส อวยวานาม โหนฺตีติ วุตฺตํ กมฺมภวสงฺขาโตภเว กเทโสติอาทิฯ เอตฺถจ สงฺขารกมฺมภวานํ วิเสโส วุตฺต นเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[228] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘กมฺมภวสงฺขาโต ภเวกเทโสติ เอตฺถ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อิธ น ยุชฺชติฯ

เตสํ ทฺวินฺนํปิ ทฺวีสุ เหตุปญฺจเกสุ สงฺคหิตตฺตาติฯ ยถา รุตปาฬินเยนวา เอตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวเสสาจาติ อิทํ ชาติชรามรเณหิ สทฺธิํ วิญฺญาณาทิผลปญฺจกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถจ ยเทตํ ปุพฺเพ ชาติชรามรณคฺคหเณน วิญฺญาณาทิ ผล ปญฺจกํ คหิตํฯ ตํ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเอวฯ นหิ ผลปญฺจกโต อญฺโญ อุปปตฺติภโวนาม อตฺถีติฯ เอวํ สนฺเตปิ ธมฺมวิภาค รกฺขณตฺถํ อุปปตฺติภวสทฺเทน จตุตฺถปญฺจกํ คหิตนฺติ ยุตฺตํฯ

ทฺวาทสสุ องฺเคสุ อวิชฺชานาม โมโหฯ โสจ อกุสลมูลํฯ ตณฺหานาม โลโภฯ โสจ อกุสล มูลนฺติ วุตฺตํ อวิชฺชา ตณฺหาวเสน ทฺเว มูลานีติฯ อถวา, มูลนฺติ สีสํฯ ทฺเว วฏฺฏสีสานีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปุริมํ ปญฺจกทฺวยํ เอกํ ภวจกฺกํ ปจฺฉิมํ ปญฺจกทฺวยํ เอกํ ภวจกฺกนฺติ กตฺวา ปุริมํ อวิชฺชามูลํฯ ตญฺจ ทิฏฺฐิจริตานํวา อปายคามีนํวา จกฺกํฯ ปจฺฉิมํ ตณฺหามูลํฯ ตญฺจ ราคจริตานํวา สุคติคามีนํวา จกฺกนฺติ ทสฺสิตํฯ จกฺกนฺติ ปน ยโต ปฏฺฐาย วฏฺฏสนฺตานสฺส อารพฺโภ โหติฯ ตสฺมิํ ปุน อาคเตเอว จกฺกํนาม สิยาฯ ตสฺมา อิธ ทุตีเยน เหตุผล ยุคเฬน สทฺธิํ สพฺพํ เอกเมว จกฺกนฺติ ยุตฺตํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อาคมนสมฺภาเรสุ อวิชฺชาเอว สีสํ กตฺวา วุตฺตาฯ คมนสมฺภาเรสุจ ตณฺหาเอวฯ นนุ อุภยตฺถ อุภยํปิ สีสํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติฯ วุจฺจเต, สุขเวทนาสทิโส หิ ตณฺหาย อาหาโรนาม นตฺถิฯ ตสฺมา เวทนงฺคโต ปรํ วฏฺฏงฺคํ ฆเฏนฺเตน เวทนา นุรูปาตณฺหาเอว วตฺตพฺพาฯ น อวิชฺชาติ คมนสมฺภาเรสุ ตาว อวิชฺชาย โอกาโส นตฺถิฯ สพฺพปถมํ อารพฺภฏฺฐาเนจ สพฺพปธานา อวิชฺชาเอว วตฺตพฺพา โหติฯ สาจ สงฺขารุปฺปาทเน อวิรชฺฌนกงฺคภูตาติ น เตสํ อนฺตเร เอกสฺส องฺคสฺส อตฺถาย กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อาคมนสมฺภาเรสุ ตณฺหาย โอกาโส นตฺถีติฯ อยญฺหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนานาม ปธานงฺคปริคฺคห วเสน ปวตฺตาฯ น ลพฺภมาน สพฺพธมฺม ปริคฺคห วเสนาติฯ

ยํ ปน วิภาวนิยํ

ปุพฺพนฺตสฺส อวิชฺชามูลํฯ อปรนฺตสฺส ตณฺหามูลนฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปุพฺพนฺตสฺสาติ ปุพฺพสฺส เหตุผลโกฏฺฐาสสฺสฯ อปรนฺตสฺสาติ ปจฺฉิมสฺส เหตุผล โกฏฺฐาสสฺสาติ อตฺโถติฯ กสฺมา ปเนตานิ ทฺเวมูลานินาม โหนฺตีติ อาห –

เตสเมวจ มูลานํ, นิโรเธน นิรุชฺฌตีติฯ

เตสํ สมุทเยน สกลวฏฺฏํ สมุเทติฯ นิโรเธนจ นิรุชฺฌติฯ ตสฺมา ตานิ ทฺเวมูลานินามาติ วุตฺตํ โหติฯ

เกจิ ปน ปฏิโลม ปฏิจฺจสมุปฺปาท ทสฺสนเมตนฺติ วทนฺติฯ ปฏิโลม ปฏิจฺจ สมุปฺปาโทนาม อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติอาทิโก นิโรธวาโรฯ อิทานิ โสกาทิ วจนํ น เกวลํ นิสฺสนฺทผล นิทสฺสนตฺถเมว โหติฯ อถโข ชรามรเณน สทฺธิํ เอกํ องฺคํ หุตฺวา อุปริ วฏฺฏมูลธมฺมปฏิปาทกานํ ทุกฺขธมฺมานํ นิทสฺสนตฺถํปิ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ชรามรณ มุจฺฉายาติอาทิ มาหฯ ตตฺถ มุจฺฉาสทฺเทน โสกาทีนํ คหณํฯ เตปิ หิ สยํ อาสวสมฺภูตา หุตฺวา ปุน อาสวุปฺปาทาย ปจฺจยา โหนฺตีติ เอเตน เตสํ ชรามรณงฺเค คหณํ สิทฺธํ ภวติฯ ชรามรณมุจฺฉาย อภิณฺหโส ปีฬิตานํ พาลานํ อาสวา อภิณฺหโส สมุปฺปชฺชนฺติฯ อาสวานํสมุปฺปาทาอวิชฺชาจ ปวฑฺฒติฯ อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโยติ หิ วุตฺตํฯ เอวญฺจ สติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ปุน อาพนฺธเมว วฏฺฏนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถจ –

นานา พฺยสนผุฏฺฐสฺส, โสกาทีนํ ปวตฺติโต;

อวิชฺชา ตณฺหา วฑฺฒนฺติ, ยโต วฏฺฏํ ปวตฺตตี ติปิฯ

วตฺตพฺพํฯ ยถาห-กตโมจ ภิกฺขเว ทุกฺขสฺส วิปาโกฯ สมฺโมหเวปกฺกํ วาหํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ วทามิฯ ปริเยฏฺฐิเวปกฺกํวาติ ตตฺถ สมฺโมโห อวิชฺชาฯ ปริเยฏฺฐิ ตณฺหาฯ ตทุภยํ วิปากํ เอตสฺสาติ กตฺวาชรามรณโสกาทิกํ ทุกฺขํ สมฺโมหเวปกฺกํ ปริเยฏฺฐิเวปกฺกนฺติจ วุจฺจตีติฯ ตตฺถ สมฺโมโหนาม ญาติพฺยสนา ทินา ผุฏฺโฐโสจติ ปริเทวติ อุรตาฬิ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ เอวํ อาคโต สมฺโมโหฯ ปริยิฏฺฐินาม ยถา ชิคจฺฉาติ ปีฬิโตฯ โภชนํ ปตฺเถติ ปริเยสติ ปิปาสาภิปีฬิโตฯ ปาณิยํ ปตฺเถติ ปริเยสติ, เอวํ เกนจิ ทุกฺเขน ผุฏฺโฐ สุขํ ปตฺเถติ ปริเยสตีติ เอวํ ปวตฺตา ปริยิฏฺฐิตณฺหาฯ เอตฺถ ปน ยสฺมา ชรามรณสทิสํ มหนฺตํ วิสฏํ นิยตญฺจ อิมสฺส โลกสฺส ทุกฺขฏฺฐานํนาม นตฺถิฯ ทุกฺขนิสฺสรณตฺถญฺจ สตฺถุสาสนํฯ ตสฺมา อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา ชรามรณนิทานา โหติฯ

ยถาห-กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติจ ชิยฺยติจ มิยฺยติจ จวติจ อุปปชฺชติจฯ อถจ ปนิมสฺสํ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสาติอาทิฯ เยสุ ปน องฺเคสุ อาทิโต ปฏฺฐาย ญาเตสุ ชรามรณํ สมูลํ ขนิตฺวา ตโต อตฺตานํ โมเจตุํ สกฺโกติฯ ตานิ ทสฺเสตุํ ชาติอาทีนิ ปุริมานิ องฺคานิ เทสิตานิฯ อปิจฯ เอกสฺมิํ ภเว ฐตฺวา อาคมนสมฺภาเรหิจ คมนสมฺภาเรหิจ อาคติยาจ คติยาจ สทฺธิํ อตฺตภาวนิพฺพตฺติยา ทสฺสิตาย อตีเต อนาคเตจ สกลสํสาเร ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ตสฺส ตสฺส อตฺตภาวสฺส นิพฺพตฺติ ทสฺสิตาเอว โหติฯ สพฺพานิจ ทิฏฺฐิคตานิ นิวตฺติตานิฯ ภวจกฺกญฺจ อนาทิมนฺตํ หุตฺวา อาพนฺธติเยวฯ ตสฺมา ชรามรณวจเนนวา โสกาทิวจเนนวา อวิชฺชํ อจินฺเตตฺวา วฏฺฏปวตฺตสฺส มหาอาทีนวราสิทสฺสนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติฯ อิจฺเจวนฺติอาทิ นิคมนํฯ อิจฺเจวํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา นเยน ปฐเปสีติ สมฺพนฺโธฯ อิจฺเจวํ อาพนฺธํ อนาทิกํ เตภูมกํ วฏฺฏนฺติปิ โยเชนฺติฯ

ตตฺถ อิจฺเจวํ อาพนฺธนฺติ ชรามรณมุจฺฉายาติอาทินา วุตฺต นเยน ปุนปฺปุนํ อาพนฺธํฯ อนาทิกนฺติ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ อวิชฺชา อาทิมฺหิ วุตฺตาติฯ วุจฺจเต, วฏฺฏสฺส อาทิภูตตฺตา สา อาทิมฺหิ วุตฺตา น โหติฯ วฏฺฏกถาย สีส ภูตตฺตาเอว สา อาทิมฺหิ วุตฺตาฯ เอวํ วุตฺตาย ปน ตาย วฏฺฏสฺส อนาทิกภาโวปิ ทสฺสิโตฯ อวิชฺชา หิ นาม พหิทฺธา น ลพฺภติฯ สตฺตสนฺตาเน เอว ลพฺภตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํฯ ตสฺมา อิธ อตีตภเว อวิชฺชาย สิทฺธาย ตสฺสาอธิฏฺฐานภูโต อตฺตภาโวปิ ตสฺมิํ ภเว สิชฺฌติเยวฯ สิชฺฌนฺโต จ อิมสฺสํ ทสโนยํ วุตฺต นเยน อญฺญาย อวิชฺชาย เอว สิชฺฌติ, น อญฺญถาฯ เอวญฺจ สภิ ปุน ตสฺสปิ อธิฏฺฐานภูโต อตฺตภาโว สิชฺฌติเยวาติ อวิชฺชา อตฺตภาโวจาติ อุภยํ เปตํ อนวฏฺฐิตํ อนาทิกเมว โหตีติฯ วฏฺฏสฺส ปน ติวิธสฺสปิ ปธานปจฺจยภูตตฺตา สา วฏฺฏกถาย สีสภูตา โหติฯ ยทิ สา วฏฺฏสฺส อาทิภูตา น โหติฯ อถ ตสฺสาปิ ปจฺจโย วตฺตพฺโพติฯ สจฺจํฯ

ตสฺสา ปน ปจฺจเย วุตฺเตปิ ตสฺส ปจฺจยสฺสปิ ปจฺจโย วตฺตพฺโพติ อาคจฺฉติเยวฯ เอวญฺจ สติ ตสฺส ตสฺสาติ นิฏฺฐานเมว นปญฺญา เยยฺยาติฯ อญฺญตฺถ ปน วุตฺโตเยวฯ ยถาห-อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโยติฯ ยถาจาห-อวิชฺชํ ปาหํ ภิกฺขเว สาหารํ สนิทานํ วทามิฯ โกจสฺสา อาหาโรฯ ปญฺจนีวรณา ติสฺส วจนียนฺติฯ ยถาจาห-อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ อุภยเมตํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนนฺติฯ ปฐเปสีติ ปญฺญาเปสิ เทเสสีติ อตฺโถฯ [ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโยฯ]

[167] อิทานิ ปฏฺฐานนยํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถเหตุจ โส ปจฺจโยจาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เกนฏฺเฐน เหตูติ มูลฏฺเฐน, โกจ มูลฏฺโฐติฯ รุกฺขานํ รุกฺขมูลสฺส วิย ภูมิยํ สหชาตธมฺมานํ อารมฺมเณสุ สุปฺปติฏฺฐิ ตภาวสาธนฏฺโฐ มูลฏฺโฐนามฯ สหชาตธมฺมานํ กุสลาทิ ภาวสาธนฏฺโฐ มูลฏฺโฐนามาติปิ วทนฺติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ สทฺทตฺถโต ปน หิโนนฺติ วุทฺธิวิรุฬฺหิเวปุลฺลปตฺติวเสน สุฏฺฐุ ปติฏฺฐหนฺติ สหชาตธมฺมา เอตฺถ เอเตนวา อารมฺมเณ ทฬฺหนิปาตินา ถามพลสมฺปนฺเนนาติ เหตุฯ ปจฺจย สทฺโท ปน อุปการกฏฺโฐฯ อุปการโกติจ สยํ ยาทิเสน สภาเวน อุปลพฺภมาเน อนุปฺปนฺนาวา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปนฺนาวา ติฏฺฐนฺติ ฐิตาวา อุปรุปริวุทฺธิวิรุฬฺหิยา ปจฺจยตฺตํ อุปคจฺฉนฺติฯ ตาทิ เสนสภาเวน อุปลทฺธิเยวฯ นหิ สภาวธมฺเมสุ อีหาวา พฺยาปาโรวา อุปลพฺภติฯ เยน กตฺตาวา กาเรตาวา อุปลพฺเภยฺยาติฯ ตถา อุปลทฺธิยํ ปน สติ อนุรูปานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ อนุปฺปนฺนานํวา อุปฺปชฺชนโต อุปฺปนฺนานํวา ฐิติภาวปตฺติโต ฐิตานํ วา อุปรุปริวุทฺธิวิรุฬฺหิยา ปจฺจยตฺตุปคมนโต สุฏฺฐุ กรานฺโต วิย สาเธนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา อุปการโก ตฺเวว วุจฺจตีติฯ อิติ อารมฺมเณ ถิรภาววุทฺธิ วิรุฬฺหิภาวสาธน สงฺขาเตน มูลภาเวน อุปการกา ฉเหตุธมฺมา เหตุปจฺจโย นามฯ

อารมนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สุฏฺฐุ รติํ อนุภวนฺตา วิย อชฺโฌลมฺพมานา ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณํฯ อารมฺมณภาเนว อุปการกา ฉฬารมฺมณธมฺมา อารมฺมณปจฺจโยฯ อธิปติ สทฺทตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อธิปติ ภาเวน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโยฯ โส ทุวิโธ อารมฺมณาธิปติ สหาชาตาธิปติวเสนฯ อารมฺมณธมฺมาปิ หิ เกจิ ครุกตา อตฺตโน อารมฺมณิกธมฺเม สามิโน วิย ทาเส อตฺตโน วเสวตฺตยมานา อตฺตนิ นิจฺจํ นินฺนโปณปพฺภาเรเอว กโรนฺตีติฯ นตฺถิ อนฺตรํ เอตสฺสาติ อนนฺตโร, อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโยฯ สุฏฺฐุ อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโยฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ ธมฺมโต วิเสโส นตฺถิฯ อตฺถโต ปน ปุริมจิตฺเต นิรุทฺเธปิ ปจฺฉา สนฺตานํ อุจฺฉิชฺชิตุํ อทตฺวา สนฺตานานุพนฺธวเสน สารมฺมณธมฺม ภาเวน อตฺตสทิสสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนํ อนนฺตรปจฺจยตาฯ ธมฺมนฺตเร อุปฺปาทิยมาเนปิ ยํกิญฺจิ ธมฺมํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจฏฺฐานานํ ปฏิปาฏิยา จิตฺตนิยามํ นาม สาเธตฺวา อนุรูปสฺเสว ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนํ สมนนฺตรปจฺจยตาติฯ เอวญฺหิ สติ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อสญฺญสตฺตา จวนฺตสฺสจ ปุริมปจฺฉิมภาคปวตฺตานํ จิตฺตุปฺปาทานํปิ อนนฺตรตา สมนนฺตรตาจ อุปปนฺนา โหตีติฯ นหิ อภาว ภูโต อนฺตเร กาโล เตสํ อนฺตรํ กโรตินามฯ นจ อญฺญสนฺตานภูโต อนฺตเร รูปธมฺโมฯ อญฺญญฺหิ รูปสนฺตานํ, อญฺญํ อรูปสนฺตานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน กาลานนฺตรตา สมนนฺตรปจฺจโยติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สณฺฐานาภาวโต สุฏฺฐุ อนนฺตราติ สมนนฺตราติ วุตฺตํฯ เอเตน ยถาสณฺฐานวนฺตานํ รูปธมฺมานํ อนนฺตรตานาม มชฺเฌ ปริจฺเฉทสหิตาเยว โหติฯ น ตถา สณฺฐานรหิตานํ อรูปธมฺมานํฯ ตสฺมา ปุริมปจฺฉิมานํ เตสํ เอกีภูตานํ วิย ปวตฺติสมนนฺตรตานามฯ ตถา ปวตฺตน สมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตาติ ทสฺเสติฯ

เย ปน ธมฺมา อตฺตนิ ชาเต เอว ชายนฺติ, โน อชาเตฯ อตฺตนา สเหวจ ชายนฺติ, โน ปุเร ปจฺฉาจ, เตสํ ชาตตฺถาย วิย สยํ เตหิ สห ชาตภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโยฯ ปกาสสฺส ปทีโป วิยฯ ปทีปชาลญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปกาสสงฺขาเตน อาโลเกน สเหว อุปฺปชฺชตีติฯ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภนฺตํ ติทณฺฑํ วิย อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก ธมฺโม อญฺญมญฺญปจฺจโยฯ เอวญฺจ สติ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปุริเมน สห วิเสโส ปากโฏ โหติฯ นหิ สห ชาตสทฺโท เอวรูปํ อญฺญมญฺโญปตฺถมฺภนํ โพเธตีติฯ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ นิสฺสโยฯ นิสฺสยภาเวน อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโยฯ โส ปน สหชาตนิสฺสโย วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโยติ ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ สหชาโตว สมาโน ปฏโกฏฺฐโก วิย จิตฺตกมฺมานํ ปติฏฺฐาภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตนิสฺสโยฯ ปถวี วิย ติณรุกฺขาทีนํ ปุเร ชาโต หุตฺวา อธิฏฺฐานภาเวน อุปการโก วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโยฯ พลวตโร ปน นิสฺสโย อุปนิสฺสโยฯ ยถา หิ สาลิภตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา สูโทวา อุกฺขลิวากฏฺฐํวา อคฺคิวานิสฺสโย เอว โหติ, น อุปนิสฺสโยฯ สาลิเขตฺตวุฏฺฐิธารา เอว ปน อุปนิสฺสโย, น หิ ตาสุอสติ ภตฺตุปฺปตฺติยา สูทาทีนํปิ ถาโมนาม อตฺถีติฯ ตถา ยหิํ ปจฺจเย อสติ นิสฺสยธมฺมาปิ นตฺถิฯ กุโต นิสฺสิตธมฺมาฯ โส ปจฺจโย นิสฺสยโตปิ พลวตรฏฺเฐน อุปนิสฺสโยติ วุจฺจตีติฯ

โส ปน อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ ครุกตา อารมฺมณ ธมฺมา ครุกตตฺตาเอว อธิปติภูตา พลว นิสฺสยภูตาจ โหนฺติฯ อนนฺตรปจฺจยธมฺมาจ เตหิ วินา จิตฺตสนฺตานปวตฺติยา เอว อภาวโต พลวนิสฺสยาเอว โหนฺติฯ ปกตูปนิสฺสโยติ เอตฺถ ปน ปกโต อุปนิสฺสโยติ ปกตูปนิสฺสโยฯ ปกโตติจ ยถา กเต สติ อนุรูเป กาเล ตสฺมิํสนฺตาเน เอกนฺเตน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ปาตุภวนฺติ, ตถา สุฏฺฐุ กโตติ อตฺโถฯ

กรณญฺเจตฺถ สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปญฺญาติจ ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ ปตฺถนาติจ วุตฺตานํ ธมฺมานํ อตฺตโน สนฺตาเน ปุพฺพภาเค วุตฺตปฺปกาเรน สุฏฺฐุ อุปฺปาทนํฯ กายิกํ สุขํ กายิกํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล อุตุ โภชนํ เสนาสนนฺติ เอวํ วุตฺตานํ ธมฺมานํ สุฏฺฐุ อุปเสวนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโยฯ โส ทุวิโธ อารมฺมณปุเรชาต นิสฺสย ปุเรชาต วเสนฯ นิสฺสยารมฺมณธมฺมา เอว หิ เกจิ ปุเรชาต ตามตฺตวิสิฏฺฐา ปุเรชาตปจฺจโยติ วุตฺตาติฯ อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปน นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺฐา ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตาติ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ปุเร ชาตตาวิสิฏฺเฐหิ นิสฺสยารมฺมณสตฺติวิเสเสหิ อญฺโญ วิสุํ ปุเรชาตสตฺติวิเสโสนาม นทิสฺสติเยวฯ ปุเร โรเปตฺวา ชาตานํ รุกฺขโปตกานํ วิย ปจฺฉา อาสิญฺจิยมานํ อุทกํ ปุเร ชาตานํ จตุสมุฏฺฐานิกรูปธมฺมานํ วุทฺธวิรุฬฺหภาวญฺจ ปจฺฉาปิ อตฺตนา สทิสสฺส รูปสนฺตานสฺส ปวตฺติยา ปจฺจยภาวญฺจ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก ปจฺฉาชาโต อรูปธมฺโม ปจฺฉา ชาตปจฺจโยฯ อฏฺฐกถายํ ปน คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนาวิยาติ วุตฺตํฯ มูลฏีกายญฺจ เอเตน มโนสญฺเจ ตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหิ อรูปธมฺเมหิ รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภิต ภาวํ ทสฺเสติ, เตเนว อาหาราสา วิยาติ อวตฺวา เจตนาคหณํ กโรตีติ วุตฺตํฯ สา ปน ปจฺฉาชาตา สสมฺปยุตฺตา อาหาราสา เจตนา ปุเรชาตานํ เตสํ คิชฺฌสรีรรูปานํ จิรกาลํ กพฬีการาหาเรน วินาปิ อมิลาต ภาวํ อุปรูปริจ วุทฺธวิรุฬฺหรูปสนฺตานุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภติเยวฯ ยสฺมา สุปากเฏน ปจฺฉาชาตปจฺจเยก เทเสน สกลสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส สาธนตฺถาย อยํ อุปมา อิธ วุตฺตา วิย ทิสฺสติฯ เจตนา คหณญฺจ ปจฺฉาชาต ปจฺจยํ ปตฺวาปิ เจตนาเอว ปธานา ชาตาติ ทสฺสนตฺถํ คหิตนฺติ น น สกฺกา วตฺตุํฯ เอวญฺหิ สติ ปจฺฉาชาตสฺส อตฺถสฺส ปจฺฉา ชาตาย เอว อุปมาย สาธนํ อุปปนฺนํ โหตีติฯ ยถาวุตฺต ฏีกาปาเฐปิ อยมตฺโถ ลพฺภติเยวฯ

อาเสวนฺติ ตํ สุฏฺฐุ ภชนฺติ อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา สุฏฺฐุ เสวมานา วิย ภชมานา วิย ตสฺส ปุริมสฺส สพฺพปาริปูรํ อาการํ คเหตฺวา เอว ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนฺตีติ อาเสวนํฯ อาเสเวติวา เต ธมฺเม อตฺตโน ปริวาสํ สุฏฺฐุ คาหาเปติฯ วฑฺเฒตีติวา อาเสวนํฯ อปิจ กุสลาทิภาเวน อตฺตนา สทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส อนนฺตรธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนํ อตฺตสทิสสฺสวา อตฺตสทิสภาวาปาทนํ วาสนํ อาเสวนฏฺโฐติ มูลฏีกายํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปโยเคน กรณียสฺสาติ เอเตน อาวชฺชนทฺวยญฺจ สพฺพวิปากธมฺเมจ นิวตฺเตติฯ นหิ อาวชฺชน ทฺวยสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานสฺสปิ วฑฺเฒตุํวา หาเปตุํวา ปโยเคน กรณียตานาม อตฺถิ ปริทุพฺพลตฺตาฯ วิปาเกสุจ อริยผลานิ ปริกมฺมปโยเคน กรณียานิปิ มคฺคเจตนานุภาเวน วินา เกวเลน เตน ปโยเคเนว สาเธตพฺพานิ น โหนฺติฯ เกวลํ กมฺมเวเคน สนฺตาเน ปาติเตสุ โลกิยวิปาเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนนฺติ อุปรุปริ ปคุณ พลวภาวาปาทเนน สห ปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวญฺหิ สติ ปริยตฺติธมฺม วิชฺชาสิปฺปุคฺคหเณสุ ปุริมาภิโยโค วิย อาเสวนฏฺเฐน อนนฺตเร ปวตฺตานํ สชาติยานํ ธมฺมานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย นามาติ สิทฺธํ โหตีติฯ

กายงฺควาจงฺคจิตฺตงฺคาภิสงฺขรณภูเตน จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเต น กิริยาภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโยฯ โส ทุวิโธ สหชาตนานากฺขณิกวเสนฯ ตตฺถ เชฏฺฐสิสฺส มหา วฑฺฒกิอาทโย วิย สกิจฺจปรกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตา สพฺพาปิ สหชาตเจตนา สหชาตปจฺจโยฯ ยถา ปน อิตฺถิปุริสานํ สกิํ สนฺนิปาตปฺปโยโค กามสุขานุภวนกิจฺจญฺจ กาลนฺตเร ปุตฺตปาตุภาวตฺถายวตฺถุมฺหิ พีชนิธาน กิจฺจญฺจ สมฺปาเทติฯ เอวเมวํ ยถาวุตฺตาภิสงฺขรณกิจฺจญฺจ ตทภิสงฺขรณเวคชนิตํ กาลนฺตเร วิปากกฏตฺตารูปานํ ปาตุภาวตฺถาย สนฺตาเน กิริยา วิเสสนิธาน กิจฺจญฺจ สมฺปาเทตฺวา นิรุทฺธา กุสลากุสล เจตนา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยนามฯ

วิปจฺจนมตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิปากปจฺจโยฯ วิปจฺจน ภาโวจ นาม โลเก สพฺเพสํ ปุปฺผผลาทีนํ สุฏฺฐุ วิปกฺกภาวํ ปตฺตกาเล สพฺพากาเรน มนฺทภาโว โหติฯ เอวํ นิรุสฺสาหสนฺต ภาวสงฺขาเกน มนฺทมนฺทากาเรน สนฺตาเน ปาตุภาโวฯ ตโตเยวจ วิปากานํ ปวตฺติ อวิภูตา โหติฯ สพฺพรตฺติํ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภวสิทฺเธ กมฺมาทิ อารมฺมเณ ปวตฺตานิปิ ตานิ วุฏฺฐิตกาเล กิญฺจิชานนจิตฺต ปวตฺติยา ปจฺจยา นโหนฺตีติฯ ปญฺจวิญฺญาณาทีนิ ปน ปจฺฉาชานนจิตฺต ปวตฺติยา ปจฺจยา โหนฺตานิปิ วตฺถารมฺมณ ฆฏฺฏนานุภาว พเลน สเหว โหนฺติฯ น เตสํ อุสฺสาหพฺยาปารมตฺต วเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อรูปิโน ตโย อาหารา สหชาตธมฺมานํ ชนนฏฺเฐน อุปตฺถมฺภนฏฺเฐนจ, กพฬีการาหาโร ปน อิมสฺส จตุสมุฏฺฐานิ กสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนฏฺเฐเนว อุปการกตา อาหารปจฺจโยฯ อปิจ, อาหารฏฺโฐนาม อุปตฺถมฺภนปฺปธาโน โหติฯ เตเนว หิ ปาฬิยํ กพฬีกาโร อาหาโร อาหารสมุฏฺฐานสฺส รูปสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ อวตฺวา อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยตฺเวว วุตฺตํฯ ตสฺมา อรูปาหารานํปิ อาหารฏฺโฐ อุปตฺถมฺภนวเสเนว เวทิตพฺโพฯ ชนยนฺตาปิ หิ อาหารา อตฺตนา ชนิตานญฺจ ตทญฺเญสญฺจสนฺตานฏฺฐิติยา ปจฺจยภาวตฺถาย อุปตฺถมฺภเนน สเหว ชเนนฺตีติฯ

อิสฺสริยฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม อินฺทฺริยปจฺจโยฯ โส ติวิโธ สหชาตาทิวเสนฯ ตตฺถ สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อิสฺสรภูตา อรูปินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโยฯ ปจฺฉา ชาตานํ ปญฺจวิญฺญาณ ธมฺมานํ ทสฺสนาทิ กิจฺเจสุ อิสฺสรภูตา ปุเร ชาตา ปญฺจปสาทินฺทฺริยธมฺมา ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโยฯ สหชาตานํ กฏตฺตารูปานํ จิรตรปวตฺติยํ อิสฺสรภูตํ รูปชีวิตํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโยฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภาวินฺทฺริยทฺวยํ อิธ น คหิตนฺติฯ วุจฺจเต, ยสฺส ชนกตฺตํวา อุปตฺถมฺภกตฺตํวา อนุปาลกตฺตํวา อตฺถิฯ โส ปจฺจยธมฺโมนามฯ

ภาวทฺวยสฺส ปน สหชาต ธมฺมานํ อตฺถาย เอตํ ตยํปิ นตฺถิฯ เกวลํ ปน ตํสหิเต สนฺตาเน กมฺมาทีหิ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺตมานานํ จตุสมุฏฺฐานิกธมฺมานํ อิตฺถาการาทิวเสเนว โย ปวตฺตินิยโม อตฺถิ, โส ภาวรูปา นุภาเวน สิทฺโธฯ ตสฺมา เตสํ ธมฺมานํ ตาทิเส นิยามกิจฺเจ อิสฺสรตฺตาเยว ทฺวยํ อินฺทฺริยํนาม โหติฯ น อินฺทฺริยปจฺจยตฺเต นาติ ตํ อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ตสฺมิํ ภุสํ ทฬฺหํ นิปติตฺวา วิย ฌายนฏฺเฐน โอโลกนฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม ฌานปจฺจโยฯ ทุคฺคติ สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม มคฺคปจฺจโยฯ เอตฺถจ เยนเยน สมฺมาทสฺสนาทินา ลกฺขณวิเสเสน สมฺปนฺนตฺตา กุสลภูตา สมฺมาทิฏฺฐาทโย สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเฐน มคฺคปจฺจยานาม โหนฺติฯ อพฺยากตภูตานํปิ เตสํ โส โส ลกฺขณวิเสโส อตฺถิเยวาติ เตสมฺปิ เตเนวฏฺเฐน มคฺคปจฺจยตา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สติปิ มคฺคงฺคานํ ตํตํ สมฺปาปกฏฺเฐนจ อุปการกตฺเต ตํสมุฏฺฐิตานํ รูปธมฺมานํ โส อตฺโถ น ปาปุณาติฯ เตสํ ปน มคฺคปจฺจยธมฺเมหิ สมุฏฺฐิตตฺตาเยว มคฺคปจฺจยุปฺปนฺนตา ปจฺเจตพฺพาฯ เอสนโย เหตุกมฺมินฺทฺริยฌาน ปจฺจเยสุปีติฯ

เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูโต วิย หุตฺวา อญฺญมญฺญยุตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมฺปยุตฺตปจฺจโยฯ สมาเนปิ สหชาตภาเวน นิสฺสย นิสฺสิต ภาเวนจ ยุตฺตภาเว เอกุปฺปาทตาทิกสฺส สมฺปโยคลกฺขณสฺส วิรหโต วิปฺปยุตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิปฺปยุตฺตปจฺจโยฯ ยตฺถ สมฺปยุตฺตา สงฺกา สมฺภวติ, ตตฺเถว ตทาสงฺกา วิคมนตฺถํ อยํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยนาม วุตฺโตติ ตทาสงฺขา รหิเตสุ อารมฺมณานนฺตราทีสุ วิปฺปยุตฺตปจฺจยปสงฺโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพฯ เหฏฺฐาวุตฺตปฺปกาเรสุ เอว ปจฺจยธมฺเมสุ โย โย อตฺถิตา สงฺขาเตน ขณปจฺจุปฺปนฺน สมงฺคิภาเวน ตาทิสสฺเสว ขณปจฺจุปฺปนฺน สมงฺคิโน ธมฺมสฺส สหชาตาทิวเสน อุปการโก โส โส อตฺถิปจฺจโยฯ

ยสฺมิํ วิชฺชามาเน สติ อญฺโญ อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ นลภติฯ โส ตสฺส อญฺญสฺส โอกาสทาน สงฺขาเตน สยํ อนฺตรหิตภาเวน อุปการโก ธมฺโม นตฺถิปจฺจโยฯ อยํปิ วิสุํ สตฺติวิเสโส น โหติฯ เตเนว จิตฺเตน คจฺฉติ นิสีทติ ติฏฺฐตีติอาทินา ปจฺฉิมจิตฺเต ฐิตานํปิ ปุริมจิตฺตํ วตฺตติเยวาติ โลกสฺส อภิมาโน โหติฯ ตสฺมา ยตฺถ อตฺถิตาสงฺกา สมฺภวติฯ ตตฺถ ตทาสงฺกา นิวตฺตนตฺถํ อยํ ปจฺจโย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

วินาสํ คโต วิคโตฯ ยสฺมิํ อวิคเต อญฺโญ อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ นลภติ, โส ตสฺส โอกาสทานสงฺขาเตน สยํ วิคตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิคตปจฺจโยฯ วตฺตมานตา สงฺขาเตน อวิคตภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปการโก ธมฺโม อวิคตปจฺจโยฯ ปุริมปจฺจย ทุกเมว เจตฺถ นานตฺถ ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ ญาณวิสทตฺถญฺจ ปริยายนฺตเรน วิคตทุกํนาม กตฺวา เทสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโตฯ นตฺถีติ อยํ ทุตีโย อนฺโตติอาทินา นานาอตฺถทีปกา อตฺถิ นตฺถิ สทฺทา สาสเน โลเกจ ทิสฺสนฺติฯ ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว จ อตฺถสฺส ปุน ปริยายนฺตเรน วจนํ โสตูนํ ญาณวิสทตฺถาย โหตีติฯ ฏีกาการา ปน พหุํ เตสํ ปจฺจย ทุกานํ นานตฺถสมฺภวํ วณฺเณนฺติเยวาติฯ [ปจฺจยุทฺเทโส]

[168] อิทานิ ยถา อุทฺทิฏฺเฐ จตุวีสติปจฺจเย ปถมํ ฉหิ ราสีหิ สงฺคเหตฺวา ปุน ราสีนํ อนุกฺกเมน เตสํ ปจฺจยานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต ฉธานามนฺตุนามสฺสาติ คาถาทฺวย มาหฯ นามํ นามสฺส ฉธา ฉพฺพิเธหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ นามํ นามรูปีนํ ปญฺจธาฯ ปุน นามํ รูปสฺส เอกธา, รูปํ นามสฺส เอกธาเอวฯ ปญฺญตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทุวิธา, ทฺวยํ นามรูปํ ทฺวยสฺเสว นามรูปสฺส นวธาติ เอวํ ฉกฺกปญฺจกาทิวเสน ปจฺจยา ฉพฺพิธา โหนฺติฯ กถํ โหนฺตีติ โยชนาฯ

[229] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘ปญฺญตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทฺวิธา ทฺวิปการา ปจฺจยา โหนฺตีติ วุตฺตํ’’ฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

ปจฺจยกถา หิ นาม ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปจฺจยสตฺติโตติ ตีหิ ปกาเรหิ วุตฺตาเยว สุวุตฺตา โหตีติฯ ยสฺมา ปน อนนฺตราทิปจฺจยานาม จิตฺตสนฺตานสฺส อวิจฺเฉทาย กิจฺจฏฺฐานานุกฺกมปฏิปาทนาย เอว จ โหนฺติฯ ตสฺมา กุสลาทีสุ อรูปธมฺเมสุ โยโกจิ ธมฺโม ยสฺส กสฺสจิ อวิรุทฺธสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย น น โหตีติ วุตฺตํ อนนฺตรนิรุทฺธาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติอาทิฯ ตตฺถ อวิรุทฺธสฺสาติเอเตน อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ โสมนสฺสโทมนสฺสานญฺจ อญฺญมญฺญํ อนนฺตร ปจฺจยปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปุนุปฺปนฺนานํ ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนานํวาฯ ปุนปฺปุนํ สนฺตานปริภาวนาวเสน ปวตฺโต อาเสวนปจฺจโยนาม, เกวลํ ปโยคสาธนีเยสุ ชวเวค สหิเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอว ลพฺภตีติ วุตฺตํ ปุริมานิ ชวนานีติอาทิฯ ตตฺถ ชวนานีติ มคฺคผลชวนวชฺชานิ โลกิย กุสลา กุสลกฺริยชวนานิ ปจฺฉิมานํชวนานนฺติ ผลชวนวชฺชานํ กุสลากุสลกฺริยชวนานํฯ ภินฺนชาติกา หิ ธมฺมา อญฺญมญฺญํ สพฺพาการปาริปูรํ ปริวาสํนาม คเหตุํวา คาหาเปตุํปา น สกฺโกนฺติฯ ยทิ สกฺกุเณยฺยุํ, ชาติมตฺเตนปิ ธมฺมา ปุพฺพาปรํ อภินฺนาเอว สิยุนฺติฯ ตสฺมา ภินฺนชาติกํ ผลชวนํ มคฺคโต ปริวาสํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ มคฺโคปิ อตฺตโน ปริวาสํ ผลสฺส ทาตุํ น สกฺโกติฯ ผลจิตฺตานิจ ปริกมฺมปโยคพเลน ชวน กิจฺจานิ โหนฺติ, น อญฺญมญฺญํ ปริวาสทาน คหณ พเลนาติฯ ยสฺมา กามาวจรภาวโต มหคฺคตา นุตฺตร ภาวปฺปตฺตินาม อาเสวนพเลน โหติ, ตสฺมา โคตฺรภุ ฌาน มคฺคานํ ภูมิ เภโท อิธ อปฺปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เหตุฯลฯ นามรูปานนฺติ เอตฺถ เหตุมคฺคงฺคานิ อเหตุกวชฺชิตานํ, ฌานงฺคานิ ปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตานํ สหชาตานํ นามรูปานํฯ สหชาตรูปลกฺขณํ ปน สยเมว วกฺขติฯ เจตนานาม ปวตฺตมานา ทฺเว กิจฺจานิ สาเธติ สหชาตานํ สํวิธานญฺจ อายติํ วิปากปาตุ ภาวตฺถาย ตสฺมิํ สนฺตาเน อตฺตโน ปวตฺตา การสงฺขาต พีชนิธานญฺจาติฯ

ตตฺถ สํวิธานกิจฺจํ สพฺพเจตนา สาธารณํ โหติฯ พีชนิธานกิจฺจํ ปน กุสลากุสลภาวปฺปตฺตายเอว เจตนาย โหตีติ วุตฺตํ สหชาตาเจตนาติอาทิฯ ตตฺถ สหชาตาเจตนาติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณ สหชาตาปิ เจตนาฯ สาปิ หิ สหชาตานํ สํวิทหนสงฺขาเตน กมฺมภาเวน ปวตฺตตฺตา กมฺมํเอวนาม โหตีติฯ ยสฺมา อตฺตโน ปวตฺตาการสงฺขาตสฺส วิปากพีชสฺส นิทหนํนาม, น ตาวเทว พีชกิจฺจํ สมฺปาเทติฯ อมฺพพีชาทีนิ วิย ปริณตภาวํ ปตฺวา ขณนฺตเรเอว สมฺปาเทตีติ วุตฺตํ นานากฺขณิกา เจตนาติอาทิฯ ตตฺถ นานากฺขณิกาเจตนาติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺม ปวตฺติกฺขณโต วิสุํ ภูเต อตีตกาเล สิทฺธา กุสลา กุสลเจตนาฯ กุสลากุสลเจตนาติวา ปาโฐ สิยาฯ

วิปากกฺขนฺธาอญฺญมญฺญํสหชาตานํรูปานนฺติ เอตฺถ อญฺญมญฺญสฺสจ สหชาตรูปานญฺจาติ อตฺโถฯ ยถานาม ปุเร ชาตา สาลรุกฺขโปตกา ปจฺฉา อนุวสฺสํ วสฺสนฺตานํ วุฏฺฐิธารานํ วเสน วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ยาวกปฺปาวสานาปิ มหนฺตสฺส สาลวนสณฺฑสฺส ปวตฺติยา ปจฺจยา โหนฺติฯ เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺฐาย ปุริมจิตฺตกฺขเณสุ อุปฺปนฺนา สกลสรีเร กมฺมชกาโย จิตฺตชกาโย อุตุชกาโย อาหารช กาโยติ สพฺเพ สกลสรีรฏฺฐกา จตุสมุฏฺฐานิก รูปธมฺมา ปจฺฉาชาตานํ ปถมภวงฺคาทีนํ จิตฺตเจตสิกานํ วเสน วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปตฺวา อุปรุปริ จตุสมุฏฺฐานิก รูปปรํปราปวตฺติยา ปจฺจยตฺตํ อุปคจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติอาทิฯ ตตฺถ ปุเรชาตสฺสาติ อาตีตานนฺตรจิตฺเต ชาตสฺสาติ วทนฺติฯ ยาว อฏฺฐมจิตฺตาวา ปุเรชาตสฺสฯ เอตฺตโก หิ กาโล รูปธมฺมานํ วฑฺฒนกาโลนามฯ ตโตปรํ หายนกาเล ปจฺฉาชาเตน ปโยชนํ นตฺถีติฯ ยาว โสฬสมจิตฺตา เอว วา ปุเรชาตสฺสฯ ยทคฺเคน หิ มรณาสนฺนกาเล วตฺถุรูปํ จุติจิตฺตสฺส ปุเรชาตปจฺจยตํ อุปคจฺฉติฯ ตทคฺเคน จุติจิตฺตํปิ ตสฺส วตฺถุรูปสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหตีติ นวตฺตพฺโพฯ ตถา เสสรูปานญฺจฯ

ยถา หิ อุปตฺถมฺภนฺโต อาหาโร วฑฺฒนปกฺเข ฐิตเมว อุปตฺถมฺภติฯ หายนปกฺเข ฐิตํ นุปตฺถมฺภตีติ นตฺถิฯ ตทาปิ ตทนุรูปสฺส อุปตฺถมฺภนสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ เอวมยํปีติฯ

อรูปธมฺมานํ อานุภาโวนาม มหาวิปฺผาโร โหติฯ ตสฺมา เต กาเยกเทเส วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺนาปิ สกลํ อิมํ จตุชกายํ อุปตฺถมฺเภตุํ สกฺโกนฺติเยวาติ วุตฺตํ อิมสฺสกายสฺสาติฯ จกฺขาทีนิ ปสาทวตฺถูนิ รูปาทีหิ สหลทฺธฆฏฺฏนานิเอว วิญฺญาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติฯ ฆฏฺฏนญฺจ ฐิติปตฺตกาเลเอวาติ เตสํ นิจฺจกาลํปิ อตฺตโน วิญฺญาณสฺส ปุเรชาตปจฺจยตา สิทฺธิ โหติฯ วิญฺญาณญฺจนาม ปญฺจโวการภเว วตฺถุนิสฺสเยน วินา อุปฺปชฺชิตุํ นสกฺโกตีติ, ยทา ปุเรชาตํวา วฑฺฒนปกฺเข ฐิตํวา วตฺถุํ น ลภติ, ตทา ปฏิสนฺธิกาเลวา มรณาสนฺนกาเลวา ยํ ยํ ลภติ, ตํ ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติเยวฯ ยทา ปน ปุเร ชาตํ สุฏฺฐุ พลวนฺตญฺจ วตฺถุํ ลภติ, ตทา ตเทว นิสฺสาย ปวตฺตติฯ ตญฺจ นิยมโต ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติ, โน ปฏิสนฺธิกาเลฯ นหิ ตทา วิญฺญาณปจฺจเยน อุปฺปนฺนํ วตฺถุปุเรชาตํ ภวิตุํ สกฺโกตีติ วุตฺตํ ฉวตฺถูนิ ปวตฺติยนฺติฯ

ปญฺจาลมฺพณานิจ ปญฺจวิญฺญาณวีถิยาติ อิทํ นิยมสิทฺธิคหณ วเสน วุตฺตํฯ สพฺพานิ ปน ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ นิปฺผนฺนรูปานิ มโนวิญฺญาณ วีถิยา ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติเยวฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อารมฺมณปุเรชาตํ จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหํ, กายํ, รูเป, สทฺเท, คนฺเธ, รเส, โผฏฺฐพฺเพ, วตฺถุํ, ปจฺจุปฺปนฺเน ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายญฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปตฺตํ อฏฺฐารสวิธํ รูปเมว ปุเรชาตปจฺจโยติ วุตฺตนฺติฯ

เอตฺถจ กิญฺจาปิ ปฏฺฐาเน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺสอนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวํ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตาย วุตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิ อารพฺภ ปวตฺติ กาเล ปฏิสนฺธิจิตฺตานํปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภมานํ วิย ทิสฺสติฯ เอวํสนฺเตปิ ปุเรชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนิเย ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากา พฺยากโต เอโก ขนฺโธติอาทินา ปาฬิยํเอว ตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติฯ เอตฺถจ อารุปฺเป วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ วตฺถุปุเร ชาตสฺส อภาวา อปริพฺยตฺตตฺตาวา ตสฺส อารมฺมณสฺส อารมฺมณมตฺตภาเวเอว ฐิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ การณํ วทนฺติฯ อารมฺมณเมวครุกตนฺติ ปจฺจเวกฺขนวเสน อสฺสาทนาทิวเสนจ ครุกตํ อิฏฺฐารมฺมณ มาหฯ ตญฺจ โข ตสฺสตสฺส ปุคฺคลสฺส อิจฺฉาวเสน เวทิตพฺพํฯ คูถกุณปาทีนิปิ หิ ตทภินนฺทนฺตานํ กิมิมกฺขิก สุนข คิชฺฌ กากาทีนํ ครุกตานิเอว อารมฺมณานิ โหนฺตีติฯ

[230] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ครุกตนฺติ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ อนุปปนฺนํฯ

จกฺขุํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติอาทินา อสฺสา ทนาทิวเสนปิ อสฺส นิทฺเทสสฺส ปวตฺตตฺตาติฯ ราคาทโย ปน ธมฺมาติ เอเตน ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ ปตฺถนาติ เอวํ วุตฺเตหิ ธมฺเมหิ สห ทส อกุสลกมฺมปถา ปญฺจอนนฺตริย กมฺมานิจ คหิตานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อนนฺตริยวชฺชานิ ตานิ สมติกฺกมมุเขน ยถารหํ อชฺฌตฺตํ สพฺเพสํ จตุภูมก กุสลานํ อนนฺตริยกมฺมานิ ปน กามาวจรกุสลานเมว อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺติฯ ตานิเยวจ สพฺพานิ ยถารหํ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธาจ ราคาทีนํ ปาณาติปาตาทีนญฺจ สพฺเพสํ อกุสลานํ กายิกสุขทุกฺขาทีนญฺจ อพฺยากตธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลว นิสฺสยา โหนฺติฯ สทฺธาทโยติ เอเตน สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปญฺญาติ เอวํ วุตฺเตหิ ธมฺเมหิ สห สพฺเพ ทานสีลาทโย จตุภูมกกุ สลานํ ราคาทิ อกุสลานํ สุขทุกฺขาทิจตุภูมก อพฺยากตา นญฺจ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติฯ

สุขํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล โภชนํ อุตุเสนาสนนฺติ เอเตน นิพฺพานวชฺชา สพฺเพ จตุภูมกา พฺยากตา คหิตา, เตปิ หิ ยถารหํ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธาจ กุสลากุสลา พฺยากตธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติฯ กมฺมํวิปากานนฺติ เอตฺถ สุฏฺฐุ พลวํ กมฺมํ อธิปฺเปตํ, น ทุพฺพลนฺติฯ กสฺมา ปเนตฺถ รูปธมฺมา ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ น คหิตาฯ นนุ เตสํปิ พหิทฺธา รุกฺขติณาทีนํ วุทฺธิวิรุฬฺหิ เวปุลฺลตฺถาย อชฺฌตฺตญฺจ อาโรคฺยาทิอตฺถาย ปถวิรส อาโปรส วสฺโสทก พิชมูลเภสชฺชาทโย พลวนิสฺสยา โหนฺตีติฯ อยํ ปนตฺโถ มูลฏีกายํ กถิโตเยวฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

นหิ รูปาพฺยากตํ ปกตูปนิสฺสยํ ลภติฯ อเจตเนน รูปสนฺตาเนน ปกตสฺเสว อภาวโตฯ ยถา หิ อรูปสนฺตาเนน กตฺตุภูเตน สทฺธาทโย นิปฺผาทิตา อุตุโภชนาทโยจ อุปเสวิตาฯ น เอวํ รูปสนฺตาเนนฯ ยสฺมิญฺจ อุตุพีชาทิเก กมฺมาทิเกจ สติ รูปํ ปวตฺตติฯ น ตํ เตน รูเปน ปกตํ โหติฯ สเจตนสฺเสว หิ อุปฺปาทนุปเสวนปโยควเสน เจตนํ ปกปฺปนํ ปกรณํฯ รูปญฺจ อเจตนนฺติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ, ทุวิธํ สนฺตานํ รูปสนฺตานํ อรูปสนฺตานนฺติฯ ตตฺถ เยน สนฺตาเนน ปุพฺเพ กิญฺจิ สุฏฺฐุอุปฺปาทิตํวา โหติ อุปเสวิตํวา, ตสฺเสว ปุพฺเพ อตฺตนา อุปฺปาทิตุปเสวิตา ธมฺมา กาลนฺตเร อตฺตโน อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ปกรณสงฺขาตญฺจ ตถา อุปฺปาทนุปเสวนํนาม สเจตเน อรูปสนฺตาเนเอว ลพฺภติ, น อเจตเน รูปสนฺตาเนติฯ ตสฺมา รูปธมฺมา อุปนิสฺสยํนาม นลพฺภนฺตีติฯ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อสติ น โหตีติ เอวํ วุตฺเตน สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน อุปนิสฺสโย นาม รูปธมฺมานํ มชฺเฌปิ วตฺตพฺโพเยวาติฯ

[231] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ยถารหํ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธาจ ราคาทโยฯลฯ เสนาสนญฺจาติ’’ วิโยเชตฺวา ‘‘ราคาทโย หิ อชฺฌตฺตํ นิปฺผาทิกาฯ ปุคฺคลาทโย พหิทฺธา เสวิตาติ’’ วุตฺตํฯ ตํ นสุนฺทรํฯ

น หิ อตฺตโน ปรสฺสจ อุปฺปนฺนา ราคาทโย ปรสฺส อตฺตโน จ สนฺตาเน ราคาทีนํ พลวนิสฺสยา น โหนฺติฯ สมานจฺฉนฺทานํ อิตฺถิ ปุริสาทีนํ มโนปโทสิก เทวาทีนญฺเจตฺถ ราคาทโย นิทสฺสนํฯ

[232] ยาจ ตตฺถ

‘‘ยถาฐิตวเสน โยชนํ’’ กตฺวา ‘‘อตฺตโนหิ ราคาทโย’’ติอาทินา อตฺถวิภาวนา กตาฯ สาปิ อนุปปนฺนาเยวฯ

ตาย หิ อตฺตโน ราคาทโย สทฺธาทโยจ อชฺฌตฺตํ กุสลาทีนํ อตฺตโน สทฺธาโย ปน พหิทฺธา กุสลสฺสาติ เอวํ อปริปุณฺณสฺส อตฺถสฺส วิภาวิตตฺตาติฯ

[233] ยญฺจ

‘ตตฺถา’ติอาทินา อตฺตโนราคาทโยนิสฺสายอชฺฌตฺตํ กุสลากุสลานเมว อุปฺปตฺติวิธานํ วุตฺตํฯ ตํปิ อนุปปนฺนเมวฯ

นยทสฺสนมตฺตภูตํปิ หิ สํวณฺณนาวากฺยํนาม นยมุขํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตพฺพํ โหตีติฯ ครุกตํอารมฺมณนฺติ เอตฺถ สพฺพํ โลกิยกุสลํ เหฏฺฐิมมคฺคผลนิพฺพานานิ จ กามาวจร กุสลสฺส อรหตฺตมคฺคผลนิพฺพานานิ จตุนฺนํ ญาณสมฺปยุตฺต มหากฺริยชวนานํฯ นิพฺพานํ อฏฺฐวิธโลกุตฺตรสฺส ถเปตฺวา ปฏิฆทฺวย โมมูห ทฺวย ทุกฺขสหคต กายวิญฺญาณานิ อวเสสํ สพฺพํ โลกิย กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมชาตํ โลภสหคตจิตฺตสฺสาติ เอวํ ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺน วิภาโค เวทิตพฺโพฯ

[234] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ครุก ตํอาลมฺพณนฺติ ปจฺจเวกฺขนอสฺสาทาทินา ครุกตํ อารมฺมณ’’นฺติ วตฺวา ตํ วิภาเวนฺเตน ‘‘ตญฺหิ ฌานมคฺค ผลวิปสฺสนา นิพฺพานาทิเภทํ ปจฺจเวกฺขน อสฺสาทาทิมคฺคผลาทิธมฺเม อตฺตาธีเน กโรตีติ อารมฺมณาธิปตินามา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

ทาน สีล อุโปสถกมฺม ปุพฺเพ สุจิณฺณโคตฺรภุ โวทาน มคฺคผล นิพฺพานานิเจว ราคทิฏฺฐิจกฺขุโสตาทีนิจาติ ปน วตฺตพฺพํฯ วิปสฺสนาติจ อิทํ โคตฺรภุโวทานานิเยว สนฺธาย วุตฺตํ สิยาฯ นจ ตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ วิปสฺสนานาม โหนฺตีติฯ สหชาตานํนามรูปานนฺติ ทฺวิเหตุก ติเหตุก ชวนสห ชาตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญมญฺญํ สหชาต รูปานญฺจาติ อญฺญมญฺญสฺสจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมสมุฏฺฐานรูปานํ ปวตฺติยํ จิตฺต สมุฏฺฐานรูปานญฺจฯ เอส นโย ปรตฺถปิฯ ปญฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิญฺญาณํ วตฺถุนา วินา ปติฏฺฐํ นลภติฯ วตฺถุจเตน วินา ปติฏฺฐํ นลภตีติ วุตฺตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อญฺญมญฺญนฺติฯ อญฺญมญฺญปจฺจเย โย อตฺตโน อุปตฺถมฺภกํ ปจฺจุปตฺถมฺภติฯ โสเอว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉติฯ จิตฺตสมุฏฺฐาน รูปานิจ จิตฺตํ กิญฺจิ อุปตฺถมฺเภตุํ นสกฺโกนฺติฯ ตถา อุปาทารูปานิจ มหาภูเตติ วุตฺตํ จิตฺตเจตสิกาธมฺมาอญฺญมญฺญนฺติอาทิฯ

[235] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ยสฺมา ปน อญฺญมญฺญุวตฺถมฺภนวเสเนว อญฺญมญฺญปจฺจยตาฯ น สหชาตมตฺตโตติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อญฺญมญฺญปจฺจโย น โหติฯ ตสฺมา วุตฺตํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อญฺญมญฺญนฺติ’’ วุตฺตํฯ ตตฺถ น สหชาตมตฺตโตติ เอเตน ยทิ สหชาตมตฺตโต อญฺญมญฺญปจฺจยตาสิยาฯ เอวํสติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อญฺญมญฺญปจฺจโย สิยาติ อนุญฺญาตํ โหติฯ สหชาตปจฺจเยปิ ปน ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ ปจฺจโย นโหติเยวฯ ตสฺมา น สุนฺทรเมตนฺติฯ

ฉวตฺถูนิ สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนนฺติ เอตฺถ วตฺถุสหชาต นิสฺสโย วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโยติ ติวิโธ วตฺถุนิสฺสโยฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุ วิปากานํ ขนฺธานํ วตฺถุสหชาตนิสฺสโยฯ ยํ ปน ปวตฺติยํ ปุเรชาตํ, วตฺถุํ นิสฺสาย จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตสฺส จิตฺตสฺส วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโยนามฯ

ยํ ปน ปุเรชาตํ วตฺถุ ยสฺส จิตฺตสฺส นิสฺสโยเจว โหติ อารมฺมณญฺจ, ตํ ตสฺส วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตนิสฺสโยนามฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน อารมฺมณ นิสฺสย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺต อตฺถิอวิคตนฺติ ตีณีติฯ กถญฺจ ตํ จิตฺตสฺส นิสฺสโยจ อารมฺมณญฺจ โหตีติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺถุํ อารพฺภ สมฺมสนวเสนวา อสฺสาทนาทิวเสนวา อิทฺธิวิธกิจฺจาธิฏฺฐานวเสนวา จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ตํ จิตฺตสฺส นิสฺสโยจ อารมฺมณญฺจ โหตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน-อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อสฺสาเทติฯ อภินนฺทติฯ ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติฯ

เอตฺถ ปน อาจริยา อิมํ วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสยํนาม มรณาสนฺนกาเลเอว วาจนามคฺคํ อาโรปยิํสุฯ อยํปเนตฺถ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐกถายํ ตาว อนิฏฺเฐ ฐาเน อาวชฺชเนน วินา วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติ ปฏิสิทฺธา โหติฯ ตถา เอกาวชฺชนวีถิ ยญฺจ จิตฺตานํ อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺนเมว อิจฺฉนฺติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ปกติกาเลจ จิตฺตานินาม ปจฺเจก วตฺถุนิสฺสยานิ โหนฺติฯ ตสฺมา ยทา ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อารพฺภอนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนฺติ, เอตํ มมาติวา อสฺสาเทนฺติ, ตทายํ วตฺถุ อาวชฺชิตํ โหติฯ ชวนานิปิ ตเทว คณฺหนฺติฯ น อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิฯ ยทิ หิ ตานิวา อญฺญํวา อารมฺมณํ คณฺเหยฺยุํฯ นิราวชฺชนานินาม ชวนานิ โหนฺติฯ กสฺมา, อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อคเหตฺวา อญฺญํ คเหตฺวา ปวตฺตนโตติฯ ภินฺนา รมฺมณานิจนาม โหนฺติฯ ปจฺฉา อุปฺปนฺนานิ ปจฺเจกวตฺถูนิวา อญฺญํวา คเหตฺวา ปวตฺตนโตติฯ นจ ตถา สกฺกา ภวิตุํ อฏฺฐกถา วิโรธโตฯ ตสฺมา โส วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตปจฺจโย ปกติ กาเล น สกฺกา ลทฺธุนฺติฯ มรณาสนฺนกาเล ปน สพฺพานิ อาวชฺชนาทีนิ จิตฺตานิ เอกเมว วตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ ตํ อารพฺภ ปวตฺตานํ อาวชฺชนาทีนํ เตสํ ตเทว วตฺถุจ อารมฺมณญฺจ โหติฯ เอวญฺหิ สติ เตสํ นิราวชฺชนตาวา ภินฺนารมฺมณตาวา นตฺถีติ อยํ เตสํ อธิปฺปาโยติฯ

ตตฺถ ปน ยทิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ วตฺถุํ อคเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิ คณฺเหยฺยุํฯ นิราวชฺชนานินาม ชวนานิ ภเวยฺยุนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติฯ อาวชฺชเนน อาวชฺชิ ตปฺปการสฺเสว คหณโตฯ ยถา หิ อาวชฺชนํปิ วตฺถุนฺเตฺวว อาวชฺชติฯ ตถา ชวนานิจ วตฺถุนฺเตฺวว ชวนฺติฯ โน อญฺญถาติ นตฺถิ ชวนานํ นิราวชฺชนตาติฯ ยถา จ นิราวชฺชนตา นตฺถิ, ตถา ภินฺนารมฺมณตาปิ เตสํ นตฺถิเยวฯ กสฺมา, วิภาคสฺส อสมฺภวโตฯ นหิ สนฺตติฆนวเสน เอกีภูตมิว ปุพฺพาปรํ ปวตฺต มาเนสุ พหูสุ วตฺถุสุ เอกเมกํ วตฺถุํ อิทเมวาติ วิสุํ กตฺวา อาวชฺชนํวาชวนานิวา คเหตุํ สกฺโกนฺติฯ นจ ตถา อสกฺกุเณยฺเยสุ ฐาเนสุ เอกนฺเตน ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา รมฺมณตานาม สกฺกา ลทฺธุนฺติ อิติ ภินฺนารมฺมณตาปิ เตสํ นตฺถิ เยวาติฯ เอตฺตาวตา อิมสฺส วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสย วิธานสฺส ปกติกาเลปิ ลพฺภมานตา สาธิตา โหตีติฯ

อปิจ, สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺตโน รูปกายํ อารพฺภ รูปํ เม อนิจฺจนฺติวา เอตํ มมาติวา สมนุปสฺสนฺตานํ อชฺฌตฺตรูเปสุ อิทํ นามรูปํ ตสฺสจิตฺตสฺส อารมฺมณํ นโหตีติ นวตฺตพฺพํฯ อารมฺมณ ภูเตสุ ปน เตสุ กิญฺจิ อารมฺมณมตฺตํ กิญฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ กิญฺจิ วตฺถารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ กพฬี กาโร อาหาโรติ กามาวจรสตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโน จตุสมุฏฺฐานิก รูปาหาโรเจว พหิทฺธาหาโรจฯ คพฺภเสยฺยกานญฺหิ ยาว มาตุยา อาหารผรณํ นลพฺภติ, ตาว กลลาทิกาเลสุ ติสมุฏฺฐานิโก อชฺฌตฺตาหาโรเยว อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ สาเธติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน-ปฏิสนฺธิกฺขเณ กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ, โอชฏฺฐมกรูปสมุฏฺฐาปนํ ปนสฺส พหิทฺธาหารุปตฺถมฺภนํ ลทฺธกาเลเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิเอวํ –

ยญฺจสฺส ภุญฺชติ มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํฯ เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ

กสฺมา วุตฺตนฺติฯ ปากฏาหาเรน ตสฺส ยกฺขสฺส โพธนตฺถนฺติฯ อิมสฺสกายสฺสาติ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอกสมุฏฺฐานิกสฺส ฐิติภงฺคกฺขเณสุ ทฺวิสมุฏฺฐานิ กสฺส ตโตปรํ ติสมุฏฺฐานิกสฺส โอชาผรณกาเล จตุสมุฏฺฐานิกสฺสจ กายสฺสฯ อิตเรสํปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺพํฯ รูปโลเก ปน วินาปิ ทุวิเธน โอชาหารกิจฺเจน อปฺปนาปตฺต กมฺมวิเสเสน สิทฺธสฺส สุจิรํปิ อทฺธานํ ผริตุํ สมตฺถสฺส รูป ชีวิตินฺทฺริยสฺส ตถารูปานญฺจ ภวงฺคปริยาปนฺนานํ อรูปาหารานํ วเสน อเนกกปฺปานิปิ อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอเตนุปาเยน กมฺมชกายพหุตเรสุ เทเวสุ เปตนิรเยสุจ สุจิรํปิ กาลํ พหิทฺธาหาเรน วินา อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ วตฺตพฺพาฯ เตสุ ปน อชฺฌตฺตาหาโรปิ ลพฺภติเยวาติ กิญฺจาปิ โอกฺกนฺติกฺขเณ วิปากกฺขนฺธาปิ วตฺถุสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ เต ปน จิตฺตเจตสิกาธมฺมา สหชาตรูปานนฺติ เอตฺถ สงฺคยฺหิสฺสนฺตีติ กตฺวา โอกฺกนฺติกฺขเณวตฺถุวิปากานนฺติ วุตฺตํฯ

สพฺพถาติ สพฺพปการํ สหชาตนฺติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ปกาโรจ ติวิโธ โหติ สหชาตปจฺจโยติอาทิวเสน เวทิตพฺโพฯ รูปชีวิตมิจฺจยนฺติ เอวํ โปราเณหิ วุตฺโต อยํ อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโยจาติ โยเชตพฺพํฯ นนุ กพฬีการาหาโร รูปชีวิตินฺทฺริยญฺจ สหชาเต สงฺคเหตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ติวิโธว อตฺถิปจฺจโย สิยาติฯนฯ สหชนนสงฺขาตสฺส สหุปฺปาทนลกฺขณสฺส อภาวาฯ สหุปฺปาทนลกฺขโณ หิ สหชาตปจฺจโยฯ กพฬีการาหาโรจ โอชฏฺฐมกรูปานิ อุปฺปาเทนฺโตปิ อตฺตโน ฐิติกฺขเณเอว อุปฺปาเทติ, โน อุปฺปาทกฺขเณฯ ยถาจ มหาภูตา สหชาตรูปานิ อุปตฺถมฺภนฺตา อตฺตนา สห อุปฺปาทนปุพฺพกาเอว อุปตฺถมฺภนฺติ, น ตถา โส อาหาโรฯ โส ปน วินาว สหุปฺปาทนกิจฺเจน สหชาตานิปิ อสหชาตานิปิ อุปตฺถมฺภตีติ รูปชีวิตํปิ สห อุปฺปาทนกิจฺเจน วินาว สห ชาตรูปานิ อนุปาเลติฯ อิติ อิเม ทฺเวปิ ธมฺมา สหชาต ลกฺขณาภาวาเอว สหชาตปจฺจเย อสงฺคหิตาฯ

อิทานิ สพฺเพปิ จตุวีสติปจฺจยา สงฺคยฺหมานา จตฺตาโรปจฺจยา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ อารมฺมณูปนิสฺสยฯลฯ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ สโมธานวิธิ, จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อธิปติ ปจฺจโย ตาว ทุวิโธ อารมฺมณสหชาตวเสนฯ ตตฺถ อารมฺมณาธิปติ ตีสุ กมฺมวชฺเชสุ สโมธานํ คจฺฉติฯ อารมฺมณ มตฺตํปิ หิ กมฺเมน สห สโมธานํ นคจฺฉติฯ กุโต อธิปติ ภูตนฺติฯ

เอตฺถ สิยา, กสฺมา อารมฺมณมตฺตํปิฯลฯ น คจฺฉตีติ วุตฺตํฯ นนุ กมฺมารมฺมณาปิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติโย โหนฺตีติฯ สจฺจํฯ เอตฺถ ปน มูลฏีกายํ กมฺมํ ปน ตสฺมิํ กเต ปวตฺตมานานํ กตูปจิต ภาเวน กมฺมปจฺจโย โหติฯ น อารมฺมณากาเรนฯ วิสย มตฺตตาวเสนจ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ น สนฺตานวิเสสนํ กตฺวา ผลุปฺปาทนสงฺขาเตน กมฺมปจฺจยากาเรนฯ ตสฺมา เต ปจฺจยาการวิสภาคตฺตา สห ฆฏนํ นคจฺฉนฺตีติ วิสชฺชิตนฺติฯ สหชาตาธิปติ ปน อตฺถิปจฺจเยฯ นิสฺสยปจฺจโย ติวิโธ สหชาโต วตฺถุปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโตติฯ ตตฺถ ปุริมา ทฺเว อตฺถิปจฺจเย, ปจฺฉิโม ปน ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิ ปจฺจเยสุฯ โส เจ ครุกโต โหติ อุปนิสฺสเยปีติฯ ปุเรชาตปจฺจโย ติวิโธ อารมฺมณปุเรชาโต วตฺถุปุเร ชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโตติฯ ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต อตฺถิปจฺจเยฯ อิตเร ทฺเว ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิปจฺจเยสุฯ เตเจ ครุกตา โหนฺติฯ อุปนิสฺสเยปีติฯ กมฺมปจฺจโย ทุวิโธ สหชาโต นานากฺขณิโกติฯ ตตฺถ สหชาโต อตฺถิปจฺจเยฯ นานากฺขณิโก ปน ทุวิโธ พลวา ทุพฺพโลจฯ ตตฺถจ พลวา ทุวิโธ อกาลิโก กาลิโกจ, ตทุภยาปิ อุปนิสฺสเยฯ ทุพฺพโล ปน วิสุํ กมฺมปจฺจโยเยวฯ สพฺโพ อาหารปจฺจโย สพฺโพจ อินฺทฺริยปจฺจโย อตฺถิปจฺจเยฯ

วิปฺปยุตฺตปจฺจโย จตุพฺพิโธ สหชาโต วตฺถุปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโต ปจฺฉาชาโตติฯ ตตฺถ ปุริมา ทฺเว ปจฺฉิโมจ อตฺถิปจฺจเยฯ ตตีโย ปน ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิ ปจฺจเยสุฯ

โส เจ ครุกโต โหติ, อุปนิสฺสเยปีติฯ เสเสสุ ปน สตฺตรสปจฺจเยสุ เหตุ, สหชาต, อญฺญมญฺญ, วิปาก, ฌาน, มคฺค, สมฺปยุตฺต, อวิคตวเสน อฏฺฐปจฺจยา ปจฺฉา ชาโตจ อตฺถิปจฺจเยฯ อนนฺตร สมนนฺตร อาเสวน นตฺถิ วิคต วเสน ปญฺจปจฺจยา อุปนิสฺสเยติฯ อิติ สพฺเพปิ จตุวีสติปจฺจยา สภาคสงฺคหวเสน สํขิปฺปมานา อารมฺมณาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติฯ

[236] วิภาวนิยํ ปน

เตสุ จตูสุ เอเกกสฺมิํปิ สพฺเพ จตุวีสติปจฺจยา สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘นหิ โส โกจิปจฺจโยติ’’อาทิฯ ตํ สพฺพํปิ อาจริยสฺส มติมตฺตเมวฯ

[237] ยญฺหิ ตตฺถ

‘‘นหิ โส โกจิปจฺจโย อตฺถิฯ โย จิตฺตเจตสิ กานํ อารมฺมณภาวํ นคจฺเฉยฺยาติ’’ วุตฺตํ, ตํ ตาว น ยุชฺชติฯ นหิ อิธ ธมฺมสรูปมตฺเตน สโมธานํ อธิปฺเปตํฯ ปจฺจยฏฺเฐน สเหว อธิปฺเปตํฯ นจ เหตาทิปจฺจยฏฺโฐ อารมฺมณาทิปจฺจยฏฺโฐ โหตีติฯ เอสนโย ‘‘สก สกปจฺจยุปฺปนฺนสฺสจ อุปนิสฺสยภาวํ นคจฺฉตีติ’’ เอตฺถาปิฯ

เอตฺถ ปน โย สกสกปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปนิสฺสยภาวํ นคจฺฉติฯ นหิ โส โกจิ ปจฺจโย อตฺถีติ โยชนาฯ

[238] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘กมฺมเหตุกตฺตาจ โลกปฺปวตฺติยา ผลเหตูปจาร วเสน สพฺเพปิ กมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ’’ วุตฺตํฯ

[239] ยญฺจ

‘‘เตจ ปรมตฺถโต โลกสมฺมุติวเสนจ วิชฺชมานา เยวาติ’’ วุตฺตํฯ ตทุภยํ ปน สพฺพโส สาสนยุตฺติ ยาปิ วิรุทฺธเมวาติฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปฏฺฐานนเยฯ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุ สห ชาตสภาเคสุ ปจฺจเยสุฯ ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํนาม นามรูปานํ อญฺญมญฺญปฏิพทฺธโอกาเส จุติปริจฺฉินฺนสฺส สกลสฺส ตสฺส ตสฺส ภวสฺส สีสภูตํ พีชภูตญฺจ โหติฯ ยโต สกลกายภูตสฺส นานารูปารูปสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติ โหติฯ พีชโต วิย มหารุกฺขสฺสฯ ยถาห –

วิญฺญาณญฺจ หิ อานนฺท มาตุกุจฺฉิสฺมิํ น โอกฺกมิสฺสถฯ อปินุโข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ สมุจฺจิสฺสถาติฯ โน เหตํ ภนฺเตฯ วิญฺญาณญฺจ หิ อานนฺท มาตุกุจฺฉิสฺมิํ โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถฯ อปินุโข นามรูปํ อิตฺถตฺตาย อภินิพฺพตฺติสฺสถาติฯ โนเหตํ ภนฺเตฯ วิญฺญาณญฺจ หิ อานนฺท ทหรสฺเสว สโต โวจฺฉิชฺชิสฺสถ กุมารสฺสวา กุมาริกายวาฯ อปินุโข นามรูปํ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสถาติฯ โนเหตํ ภนฺเตฯ ตสฺมา หิ อานนฺท เอเสว เหตุ เอส นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย นามรูปสฺสฯ ยทิทํ วิญฺญาณนฺติฯ

ตตฺถ สมุจฺจิสฺสถาติ วฑฺฒิสฺสถฯ นามรูปญฺหิ วิญฺญาณสฺส วฑฺฒิเยวาติฯ โวกฺกมิสฺสถาติ ภิชฺชิสฺสถฯ อิตฺถตฺถายาติ อีทิสสฺส อตฺตภาวสฺส อตฺถายาติ อตฺโถฯ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ เวปุลฺลนฺติ ปถมวยวเสน วุทฺธิํฯ มชฺฌิมวยวเสน วิรุฬฺหิํฯ ปจฺฉิมวยวเสน เวปุลฺลนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปุปฺปตฺติยา เอกนฺเตน วิญฺญาณปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ เอวํ อุปฺปนฺนญฺจ ปเนตํ ปฏิสนฺธิรูปํ ปุน สยํ ตสฺมิํ ภเว ยาว จุติยา ปวตฺตมานานํ สพฺพาสํ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสนฺตตีนํ สิต ภูตํ พีชภูตญฺจ โหติฯ อติพลวนฺตํปิ หิ จิตฺตํ ปุริมุปฺปนฺนาย รูปปเวณิยา อสติ รูปํ ชเนตุํ นสกฺโกติฯ เอวํ อุตุ อาหาราปีติฯ ตโตเยว หิ อรูปภเว กามาวจราทีนิ รูปชนกจิตฺตานิปิ ตตฺถ รูปํ นชเนนฺตีติฯ อสญฺญสตฺเตปิ อุตุ สมุฏฺฐานรูปสนฺตติโย ปถมุปฺปนฺนาย กมฺมชรูปสนฺตติยา วิชฺช มานตฺตาเอว อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

วุตฺตญฺหิ วิภงฺคฏีกายํ อรูปํ ปน รูปสฺส โอกาโส น โหตีติ ยสฺมิํ รูเป สติ จิตฺตํ อญฺญํ รูปํ อุปฺปาเทยฺยฯ ตเทว ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถฯ ปุริมรูปสฺสาปิ หิ ปจฺจยภาโว อตฺถิ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติฯ เอตฺถจ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติ เอเตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ยถา ติณรุกฺขานํ พีชภาวสงฺขาตํ นิยามรูปํนาม อตฺถิฯ ยสฺส อานุภาเวน ตนฺนิพฺพตฺตาติณรุกฺขา วฑฺฒนฺตา ยถาวา ตถาวา อวฑฺฒิตฺวาอตฺตนา สมานพีเชหิเอว ติณรุกฺเขหิ สพฺพโส สทิสา การํ คเหตฺวา วฑฺฒนฺติฯ เอวเมวํ คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ โยนิ ภาวสงฺขาตํ นิยาม รูปํนาม อตฺถิฯ ยสฺสานุภาเวน เต สมาน ชาติเกหิเอว กุเลหิ วิเสสโต มาตาปิตูหิ เอว สพฺพโส สทิสรูปสณฺฐานา โหนฺติฯ อิติ พีชนิยาโม วิย โยนินิยาโมปิ โหติฯ โสจ ปฏิสนฺธิรูปสฺเสว อานุภาโวติ เวทิตพฺโพฯ

อปิจ, อยํ โยนินิยาโมนาม กลลกาลาทีสุ ปุตฺตานํ สรีเรสุ มาตาปิตูหิ สมุทาคตํ อุตุชรูปสนฺตานํเอวฯ ยสฺส อานุภาเวน ตํสนฺตานํ สมานชาติกสตฺตสณฺฐานสทิสํ อตฺตโน ญาติกุลสทิสญฺจ โหติฯ ยถาหิอิตฺถิภาวาทิรูปํ สตฺตานํ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ พีชรูปญฺจ ติณรุกฺขานํ ตํตํวณฺณสณฺฐานา ทีนิ นิยาเมติฯ เอวํ โยนิรูปํ นานาชาติวเสน สตฺตานํ นิยามกํ ววตฺถาปกํ โหตีติฯ เอตฺตาวตา ปวตฺติยํ ถเปตฺวา จิตฺตชรูปํ สพฺเพสํ ติสมุฏฺฐานิกรูปานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตนิรเปกฺขตา ปุริมุปฺปนฺน รูปปเวณิ ปฏิพทฺธตาจ สาธิตา โหติฯ เตเนวจ เตสํ จิตฺตสฺส ฐิติภงฺคกฺขเณสุปิ จิตฺตรหิเต นิโรธสมาปตฺติ กาเลปิ อุปฺปตฺติ โหตีติฯ เตน วุตฺตํ สหชาตรูปนฺติ ปเนตฺถาติอาทิฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ตตฺถ สมฺภวํติ ยถา สมฺภวํฯ สมฺภวาติวา สมฺภูตาฯ อชฺฌตฺตญฺจาติ อชฺฌตฺตภูตาจฯ พหิทฺธาจาติ พหิทฺธาภูตาจฯ สงฺขตาติ สงฺขตภูตาฯ อสงฺขตาติ อสงฺขตภูตาฯ เอวํ เตกาลิกาจ กาลมุตฺตาจ อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมฺภูตาจฯ

ตถา สงฺขตาสงฺขตภูตาจ ปญฺญตฺติ นามรูปานํ วเสน ติวิธา ฐิตา ธมฺมา ปฏฺฐาเน สพฺพถา จตุวีสติ ปจฺจยานาม โหนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ ติวิธา ฐิตานํ ธมฺมานํ เตกาลิกาทิภาเว สติ จตุวีสติปจฺจยานํปิ ยถาสมฺภวํ เตกาลิกาทิเภโท สิทฺโธ โหติฯ ตตฺถ อารมฺมณอธิปติ อุปนิสฺสยปจฺจยา เตกาลิกา กาลมุตฺตาจ โหนฺติฯ

[240] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยานํ ติกาลิกานนฺติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

ปญฺญตฺตินิพฺพานานํปิ กาลมุตฺตานํ เตสุ ปวิฏฺฐตฺตาติฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ ภเว อภินวานํ ธนธญฺญโภคานํวา วิชฺชาสิปฺปสุตปริ ยตฺตีนํวา สีลสมาธิปญฺญานํวา ภวนฺตเร ภวสมฺปตฺติโภค สมฺปตฺติ มคฺคผลสมฺปตฺตีนํวา ปฏิลาภตฺถาย ปุพฺพโยคํ กโรนฺตสฺส อนาคตานํ ตาสํ อุปนิสฺสยปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ ปฏฺฐาเน ปน อนาคตํ จกฺขุสมฺปทํ ปตฺถยมาโน โสต, ฆาน, ชิวฺหา, กายสมฺปทํ, วณฺณสมฺปทํ, สทฺท, คนฺธ, รส, โผฏฺฐพฺพสมฺปทํ ปตฺถยมาโน อนาคเต ขนฺเธ ปตฺถยมาโน ทานํ เทติ สีลํ สมาทิยตีติอาทินา ภวนฺตรปริยาปนฺนาเอว สมฺปตฺติโย วุตฺตาฯ ตา ปน ทานาทีนํ กมฺมานํ อนุรูปวเสน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ กมฺมปจฺจโย ปน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวเสน ทฺวิกาลิโกฯ อนนฺตร สมนนฺตร อาเสวน นตฺถิ วิคต ปจฺจยา อตีตกาลิกาฯ เสสา ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาติฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาทุเก อารมฺมณา ธิปติ สหชาต อญฺญมญฺญ นิสฺสย อุปนิสฺสย ปุเรชาต อาหาร อตฺถิ อวิคตา อชฺฌตฺตพหิทฺธา โหนฺติฯ เสสา จุทฺทส ปจฺจยา อชฺฌตฺตาวฯ อารมฺมณ อธิปติ อุปนิสฺสยา สงฺขตา อสงฺขตาจ โหนฺติฯ เสสา สงฺขตาวาติฯ ปญฺจวิธํปิอรูปนฺติ ปวุจฺจติฯ กสฺมา, กทาจิปิ รูปสงฺขาตํ สณฺฐานตฺถํ อนุปคมนโต นามนฺติจ ปวุจฺจติฯ กสฺมา, อธิวจนสงฺขาตนามาภิธานวเสเนว สุณนฺเตหิ คเหตพฺพภาวุปคมนโตติฯ

[169] ปญฺญปียตีติ ปญฺญตฺติฯ อยํปิ เอโก วจนตฺโถติ โลกิยมหาชเนหิ ถปียติฯ

โวหรียติ เจว สมฺปฏิจฺฉี ยติจาติ อตฺโถฯ โยโกจิ สมฺมุติสจฺจภูโต พฺยญฺชนตฺโถฯ ตถา ปญฺญาเปตพฺพา อตฺถา ปญฺญปียนฺติ เอตายาติ ปญฺญตฺติฯ พฺยญฺชนตฺถโชตโก ปญฺญตฺติสทฺโทติ เอวํ ทุวิธา ปญฺญตฺตีติ วุตฺตํ ตโตอวเสสาฯลฯ ทุวิธาโหตีติฯ ตตฺถ ปญฺญาปียตฺตา ปญฺญตฺตีติ อตฺถ ปญฺญตฺติมาหฯ ปญฺญาปนโตปญฺญตฺตีติ สทฺทปญฺญตฺติํฯ ตํตํภูตวิปริณามาการนฺติ ปถวิยาทีนํ เตสํ เตสํ มหาภูตานํ อธิมตฺตภาวปฺปการสงฺขาตํ ตถา ตถา ปริณา มาการํฯ ปวตฺติวิเสสาการนฺติ อตฺโถฯ อุปาทายาติ ปฏิจฺจฯ นิสฺสายฯ ปถมํ จิตฺเตน คเหตฺวาติ อตฺโถฯ ตถาตถา ปญฺญตฺตาติ อยํ ปถวีนาม อยํ ปพฺพโตนามาติ เอวมาทิ นเยน มหาชเนน ปญฺญตฺตา, กถิตา, โวหริตาติ อตฺโถฯ ปถวิปพฺพตาทิกาติอาทิสทฺเทน นทิ สมุทฺทาทิกาโย สงฺคณฺหติฯ อยํ สมูหปญฺญตฺตินามฯ

[241] วิภาวนิยํ ปน

‘‘สณฺฐานปญฺญตฺตีติ’’ วุตฺตาฯ สา ยุตฺตา วิย นทิสฺสติฯ

นหิ อิธ สณฺฐานํ ปธานํ โหตีติฯ สมฺภารสนฺนิเวสาการนฺติ กฏฺฐาทีนํ สมฺภารานํ ตถา ตถา สนฺนิเวสาการํฯ เอตฺถาปิ อาทิสทฺเทน นาวาทโย สงฺคณฺหติฯ อยํ สณฺฐาน ปญฺญตฺติฯ กฏฺฐาทโย เอว หิ เคหากาเรน สณฺฐิตา เคหนฺติ รถากาเรน สณฺฐิตา รโถติ วุจฺจนฺตีติฯ

[242] วิภาวนิยํ ปน

‘‘สมูหปญฺญตฺตีติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

นหิ อิธ สมูโห ปธานนฺติฯ ปุริสปุคฺคลาทิกา สตฺตปญฺญตฺติ อุปาทาปญฺญตฺตีติปิ วุจฺจติฯ จนฺทาวฏฺฏนาทิกนฺติ จนฺทสูริยาทีนํ สิเนรุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวฏฺฏนาทิกํฯ ยโต จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ, สา ปุพฺพทิสานามฯ ปุพฺพตรํ ลทฺธปฺปกาสตฺตาฯ ยตฺถ ปน อตฺถํ คจฺฉนฺติ, สา ปจฺฉิมทิสานามฯ ปจฺฉาลทฺธปกาสตฺตาฯ ตาสํ ทกฺขิณปสฺสา ทิสา วุฑฺฒิอตฺเถน ทกฺขิณทิสานามฯ อิตรา ปน อุจฺจตรฏฺเฐน อุตฺตราทิสาติ วุจฺจติฯ

ยทา สูริโย อุเทติ, ตทา สกลสฺส อหสฺส ปุพฺพภาคตฺตา ปุพฺพนฺโหติ วุจฺจตีติฯ เอวมาทิกา ทิสา ปญฺญตฺติ กาลปญฺญตฺติโยนามฯ อาทิสทฺเทน ถลนินฺนาทิกา เทสปญฺญตฺติ สงฺคหิตาติฯ อสมฺผุฏฺฐาการนฺติ มหาภูตานํ อญฺญมญฺญํ อสมฺผุสนาการํฯ อยํ อากาสปญฺญตฺตินามฯ ตํ ตํ ภูตนิมิตฺตนฺติ ปถวีกสิณาทิกํ อุทฺธุมาตกาทิกญฺจ ภูตนิมิตฺตํฯ นีลกสิณาทิกํ วณฺณนิมิตฺตญฺจ เอตฺเถว สงฺคยฺหติฯ ภาวนา วิเสสนฺติ ปริกมฺมาทิกํ ภาวนาวิเสสํจฯ เอเตน ปริกมฺมนิมิตฺต อุคฺคหนิมิตฺต ปฏิภาคนิมิตฺตานํ สิทฺธการณํ วทติฯ อยํ นิมิตฺตปญฺญตฺตินามฯ

เอวมาทิเภทาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อฏฺฐกถายํ อาคตา อุปาทาปญฺญตฺติ อุปนิธาปญฺญตฺติอาทโย สงฺคหิตาฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปีติ เอเตน สมฺมุติโต ลทฺธภาวํ ทสฺเสติฯ เตเนว หิ ตาสํ วิชฺชมานภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺตานํ มุสาวาโทนาม นโหตีติฯ อตฺถจฺฉายากาเรนาติ ตํ ตํ ภูตาทีนํ ปรมตฺถานํ สมูหสณฺฐานาทิฉายากาเรนฯ อตฺถจฺฉา ยากาเรนาติวา สทฺทาภิเธยฺยสงฺขาเตน ทพฺพปฏิพิมฺพากาเรน สวิคฺคหากาเรนาติ อตฺโถ, ตํตํอุปาทายาติ ปรมตฺถธมฺมานํ ตํตํปวตฺติวิเสสํ อุปาทายฯ อุปนิธายาติ โอลุมฺพิยฯ ปริกปฺปิยมานาติ ปริกปฺปพุทฺธิยา ปริกปฺเปตฺวา คยฺหมานาฯ เอตฺถ ปน เอวมาทิปเภทา อาลมฺพณภูตา ปริกปฺปิยมานา สพฺพา ปญฺญตฺติ ปญฺญาปียตีติ อตฺเถน ปญฺญตฺตีติ โยชนาฯ สงฺขายตีติ คณียติฯ คณนุปคํ กตฺวา ถปียตีติ อตฺโถฯ สมญฺญายตีติ สมฺมนฺนียติฯ นามํ, นามกมฺมํ, นามเธยฺยํ, นิรุตฺติ, พฺยญฺชนํ, อภิลาโปติ อิเม ฉ นาม นามกมฺมาฯ ตตฺถ อตฺเถ นมตีติ นามํฯ อตฺถวิสยํ เอว หุตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อตฺตนิจ อตฺถํ นาเมตีติ นามํฯ ปิฏกตฺตยสงฺขาเต หิ นาเม สติ ตทุคฺคณฺหนฺตานํ สพฺเพ ตทตฺถา ปเทปเท วากฺเยวากฺเย อาคจฺฉนฺติ เยวาติฯ

อปิจ สุณนฺตานํ ญาณํ ตํตํอตฺถาภิมุขํ นาเมตีติ นามํ นามคหณวเสน กตฺตพฺพตฺตา นามเมว กมฺมนฺติ นามกมฺมํฯ

ธียติ ธารียตีติ เธยฺยํฯ นามเมว เธยฺยนฺติ นามเธยฺยํฯ อวิทิตปกฺเข ฐิโต อตฺโถ เอตาย ตโต นีหริตฺวา วุจฺจติ กถียตีติ นิรุตฺติฯ อตฺถสฺส พฺยญฺชนโต ปากฏกรณโต พฺยญฺชนํฯ อภิพฺยตฺตํ กตฺวา ลปียติ กถียติ อตฺโถ เอเตนาติ อภิลาโปฯ เอตฺถจ วณฺณปญฺญตฺติ, อกฺขรปญฺญตฺติ, สรปญฺญตฺติ, ทีฆปญฺญตฺติ, รสฺส ปญฺญตฺติฯ พฺยญฺชนวคฺคโฆสาโฆสปญฺญตฺติ, ลิงฺคปญฺญตฺติฯ ปทปญฺญตฺติ, วากฺยปญฺญตฺติโยปิ เอตสฺเสว ปเภทาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ปรมตฺถโต วิชฺชมาเนสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ปญฺญตฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ อวิชฺช มาเนสุ ภูมิปพฺพตาทีสุ ปวตฺตา ปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ เอตา เอว สมาสฏฺฐานํ ปตฺวา ทฺวิปทสํโยควเสน อิตรา จตสฺโสปิ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํฯ เอตาย ปญฺญาเปนฺตีติ เอเตน วิชฺชมานํ อตฺถํ ปญฺญเปนฺติ เอตายาติ วิชฺชมานปญฺญตฺตีติ อิมมตฺถํ วทติฯ เอสนโย ปรตฺถปิฯ ฉ อภิญฺญา อสฺสาติ ฉฬภิญฺโญติ กตฺวา วิเสสนภูตานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ วิชฺชมานตฺตา วิเสสิตพฺพภูตสฺส ปุคฺคลสฺส อวิชฺชมานตฺตา ฉฬ ภิญฺโญติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ อิตฺถี อวิชฺชมานา สทฺโท วิชฺชมาโนติ อิตฺถิยาสทฺโท อิตฺถิสทฺโทติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมาน ปญฺญตฺติ นามฯ จกฺขุจ จกฺขุวิญฺญาณญฺจ อุภยํปิ วิชฺชามานนฺติ จกฺขุสฺมิํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ราชาจ ปุตฺโตจ ทฺเวปิ อวิชฺชมานาเอวาติ รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโตติ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺตินามาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อุภินฺนนฺติอาทิมาหฯ

เอตฺถ ปน วจนโต จ วจนตฺถโตจ วินิมุตฺตา สทฺทสภาวา นามปญฺญตฺตินาม วิสุํ นตฺถีติ วทนฺติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ อตฺถโชตก ภาเวน วิสุํ สิทฺธตฺตาฯ สทฺโท หิ นาม อกฺขรปทพฺยญฺชนภาวํ อุปคโตเยว อตฺถโชตเน สมตฺโถ โหติฯ ปรมตฺถ สทฺโทจ ขณิโก จุณฺณวิจุณฺณภูโต ตพฺภาวํ อุปคโต นโหตีติฯ ตสฺมา สทฺทสภาวานาม ปญฺญตฺตินาม วิสุํ อตฺถิเยวฯ

อตฺถิภาโวจสฺสา วจนสทฺทํ สุตฺวา อนนฺตเร อกฺขร ปท พฺยญฺชนโคจรจิตฺตสฺส ตทนนฺตเรจ ตทตฺถวิชานนจิตฺตสฺส ปวตฺติยา ปากโฏติ ทสฺเสนฺโต คาถาทฺวยํ อาหฯ ตตฺถ วจีโฆสา นุสาเรนาติ อุจฺจาริยมานสทฺทสงฺขาตสฺส วจีโฆสสฺส อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุสาเรน อุปฺปนฺนาย โสตวิญฺญาณ วีถิยา ปวตฺติยา อนนฺตเร อุปฺปนฺนสฺส มโนทฺวารสฺส โคจร ภูตา สายํ ปญฺญตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กีทิสี ปน สายํ ปญฺญตฺตีติ อาห อตฺถายสฺสาฯลฯ ตโตปรนฺติฯ ตตฺถ ตโตปรนฺติ ตโต นามปญฺญตฺตารมฺมณสฺส มโนทฺวารสฺส อุปฺปตฺติโต ปรํ อตฺถา วิญฺญายนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺสา นามปญฺญตฺติยา อนุสาเรน ปรมตฺถปญฺญตฺติภูตา อตฺถา วิญฺญายนฺติฯ สา อยํ ปญฺญตฺติ โลกสงฺเกตนิมฺมิตาติ วิญฺเญยฺยาติ โยชนาฯ

เอตฺถจ โสตวิญฺญาณวีถิยาติ เอตฺถ อตีตสทฺทมตฺตา รมฺมณา ตทนุวตฺติกานาม มโนวิญฺญาณวีถิปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ สารตฺถทีปนิยํ-เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตญฺจ คเหตฺวา โสต วิญฺญาณวีถิยา มโนวิญฺญาณวีถิยาจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน ตานิ อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อกฺขรสมูหํ คเหตฺวา เอกา มโนวิญฺญาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตทนนฺตรํ อยํ อกฺขรสมูโห เอตสฺส นามนฺติ นามปญฺญตฺติคหณวเสน อปราย มโนวิญฺญาณ วีถิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ตทนนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนวิญฺญาณ วีถิยา อยเมตสฺส อตฺโถติ ปกติยา ตทตฺถวิชานนํ สมฺภวตีติฯ มณิสารมญฺชูสายํ ปน ตทนุวตฺติกวีถิโต ปรํ เอกํ วินิจฺฉยวีถิํ วิญฺญตฺติคหณวีถิญฺจ วทติฯ ตโต ปรํ เอกกฺขเร สทฺเท เอกตฺถโชติกาย นามปญฺญตฺติยา คหณํ โหติฯ ยา วทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค มนสา ววตฺถาปิโต ปญฺญตฺติสทฺโทนาม วุจฺจติฯ ตโตปรํ ตทตฺถคหณนฺติฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ ตตฺถ ตตฺถ ชวนวีถิวารานํ ปฏิปาฏิกถนํนาม ปธานปากฏคหณวเสเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกจฺฉรกฺขเณ อเนก โกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ วุตฺตํฯ ตถา –

เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีฆมุจฺจเต;

ติมตฺโตตุปฺลุโต เญยฺโย, พฺยญฺชนํ อทฺธมตฺติกนฺติจํฯ

น จ ปรมตฺถสทฺทสงฺฆาฏานํ สตสหสฺสํปิ เอกกฺขรํนาม ภวิตุํ ปโหติฯ ตสฺมา อิธ พหุํ วิจารณา อมฺเหหิ นกตาติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย อฏฺฐมสฺส ปจฺจยสงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมฏฺฐาน สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[170] เอวํ อฏฺฐหิ ปริจฺเฉเทหิ สปจฺจยปเภทํ นามรูป วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิทิตนามรูป วิภาคสฺส กมฺมฏฺฐานวิธานํ ทสฺเสนฺโต สมถวิปสฺสนานนฺติอาทิ มาหฯ อิโต ปจฺจย สงฺคหโต ปรํ สมถวิปสฺสนานํ ภาวนานํ ทุวิธํปิ กมฺมฏฺฐานํ ยถากฺกมํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ ตตฺถ กิเลเส อญฺเญปิวา วิตกฺกาทโย โอฬาริกธมฺเม สเมตีติ สมโถฯ ตถา ปวตฺโต เอกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิฯ วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปญฺญาฯ ตาย หิ โยคิโน ขนฺเธสุ โลกิยมหาชเนน ปสฺสิตํ อิตฺถิปุริสาทิกํ นิจฺจสุขาทิกญฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน อนิจฺจาทิกเมว ปสฺสนฺตีติฯ ภาเวตพฺพาติ ภาวนาฯ ภาเวนฺติวา จิตฺตสนฺตานํ เอตาหีติ ภาวนาฯ กิริยา กมฺมํฯ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํฯ กมฺมสฺส ฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ วีริยารพฺภสงฺขาตสฺส โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ กสิณมณฺฑลาทิกํ กสิณภาวนาทิกญฺจฯ อาทิมชฺฌ ปริโยสานานญฺหิ สมุทายภูกํ เอกเมตํ ปถวีกสิณ ภาวนาทิกํ ภาวนากมฺมํปิ อตฺตโน อวยวภูตสฺส โยค กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ สมฺภวตีติฯ

วิภาวนิยํ ปน

อุตฺตรุตฺตร โยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตาย กมฺมฏฺฐานภูตํ ภาวนาวิธิญฺจาติปิ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ยุชฺชติเยวฯ

โยคกมฺมเมววา สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ทุวิเธปิ กมฺมฏฺฐาเนฯ สมถสงฺคเหติ สมถ กมฺมฏฺฐานสงฺคเหฯ ทสกสิณานีติ ทสกสิณมณฺฑลานิ กสิณชฺฌานานิจฯ ตทุภยานิปิ หิ โยคานุโยคสงฺขาตสฺส สมถ กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตฺตา สมถกมฺมฏฺฐานานินาม โหนฺตีติฯ ทสอสุภาติ ทสอสุภวตฺถูนิ อสุภชฺฌานานิจฯ